хэл

Монголоор

Үгийн дуудлага

[xelə]

Үндэсний бичиг

ᠭᠡ᠊ᠯ᠊ᠨ

(хэлэ)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

I нэр.биезүй.

1. Амны хөндийд байдаг амт мэдрэх, өгүүлэх эрхтэн

II нэр.

1. хэл шинж. Хүмүүсийн харилцааны хамгийн чухал хэрэглүүр

III нэр.

1. Сураг, мэдээ чимээ

IV нэр.

1. Хонх болон бүс, олом, тэлээний арлын дотоодод байх унжуурга цохиур, тээглүүр

V нэр.биезүй.

1. Эмэгтэй хүний бэлгийн сүвийн амсар дотор байдаг бяцхан товгор зүйл.

Нийлмэл үг

хэл дарвигнах - хэт гашуун юм хэлэнд мэдрэгдэх

хэл хөших - үг хэлж чадахгүй болох

хэл хуур хөгжим. - хулсан хуур

хэл ээдрэх - ярих гэсэн зүйлээ хэлж үл чадах

хэлний доорх мэдрэлийн судас - хэлний доор байрлах арван хоёрдугаар хос тархины мэдрэлийн судас

хэлний өнгөр - хэлний өнгөн талд хүний идсэн уусан зэрэг зүйлээс тогтох сальслаг эд

хэлний хусуур - хэлний өнгөр налдаа мэтийг хусч арилгах хэрэгсэл, эвэр, хулс, төмөрлөгийн зэрэг зүйлээр хийнэ

хэлэн доорх булчирхай - амны хөндийн доод хэсэгт хэлний доод талд багаа шүлсний булчирхай

хэлээ гаргах - а.хэлийг амнаас цухуйлгах; б.шилж. хүнийг дооглож, тохуурхах

хэлээ унжуулах - а.хэлээ ил гарган доошлуулах; б.шилж. согтсон хүний үг хэл нь ээдрэх

хэлээ хүргэх - амтлах

хэлээрээ долоох - хүн, мал, адгуус амьтны амтлах эрхтэнээрээ гадаад орчинтой харьцах байдал

үхрийн хэл - үхрийн амт мэдрэх эрхтэн

хүүхэн хэл - тагнайн угт унжсан жижиг мах

хүний хэл - хүний амтлах, өгүүлэх эрхтэн

хэл бүдгэрэх - хэлний аялгуу тодорхойгүй болж хувирах

хэл гадарлах - хэлийг төсөөлөх, гадаад хэл сурч эхлэх

хэл заалгах - нэг нэгээр гадаад хэл заалгах

хэл зүгшрэх - түлбэрэлгүй цэвэр сайхан ярьдаг болох

хэл зүгшрүүлэх үгс - бага насны хүүхдийг түгдрэлгүй хэлж сургахад зориулан зохиосон бүлэг үгс

хэл зүй - хэлний бүтцийн жам ёс

хэл зүйн ай - нэг төрлийн харьцаа зааж байгаа харилцан эсрэгцэж, бие биеэ нөхсөн, түүнээс дээш хэл зүйн утгын нэгдэл

хэл зүйн арга - хэл зүйн хэлбэрүүдийн бүтсэн аргыг үндэслэсэн хэл зүйн хэлбэрийн нийтлэг зүйлийн ангилал

хэл зүйн байгуулал - хэл зүйн систем, тогтолцоо

хэл зүйн утга - хэл зүйн хэлбэрүүдээр илэрч байгаа нэмэлт утга

хэл зүйн хэлбэр - хэл зүйн утгыг илрүүлэх хэлний хэрэглүүр

хэл зүйч - хэл зүй судлаач

хэл муу - а.ярьж хэлэхдээ тааруу; б.гадаад хэл муухан мэдэх

хэл мэдэх - а.ямар нэгэн хэлээр өгүүлсэн хэлэлцсэн ерийн өгүүлэл яриаг ойлгох; б.үг сургамжинд орох

хэл мэдэхгүй - а.хэлд ороогүй; б.хэл сураагүй; в.хэлсэн сургасан үг хэрэгсэж авдаггүй

хэл нийлэх - хэлэлцэж, яриа тохирох

хэл нугарах - хэл зүгширч түлбэрэлгүй ярьж сурах

хэл нэгдэн нийлэх - өөр өөр хэл аялгуунууд харилцан бие биедээ уусан нийлэх үзэгдэл

хэл нэвтрэх - а.хоёр өөр хэлээр ярилцагч хүмүүс өөр хоорондоо ойлголцох; б.бусдаар дамжих буюу захидал чимээгээр үгээ ололцох

хэл ороолдох - ярихдаа түгдрэх

хэл орох/хэлд орох - а.нялх хүүхдийн анх үг хэлж сурах; б.үг хэлж чадахгүй байсан хүн ярьдаг болох

хэл сайтай - тухайн хэлийг сайн мэддэг

хэл сурах - аливаа гадаад хэлийг мэддэг, өгүүлдэг болох

хэл тултирах - ярихдаа үгийг хазгай буруу дуудах

хэл хурц - үг хэлэхдээ сайн

хэл чулчиг - үг хэлэхэд ямагт хэл нь чулчирч хазгай муруй хэлдэг, өгүүлдэг хүн

хэл чулчрах - тухайн үгийг хэлж сураагүйн улмаас болон мөн өгүүлэхийн эрхтний ямар нэг согогтойн улмаас үгийг буруу хазгай дуудах

хэлээ зажлах - хэл чулчрах

хэл үндэс - тухайн язгуурын бүх хэл салбарлан гарсан анхдагч хэл

хэл шинжлэл - хүн төрөлхтний хэл, түүний түүхэн хөгжлийг судлах ухаан

хэл авах - а.хүний харилцан хоорондоо бичиг захиа нэвтрэлцэх буюу амаар мэдээ авалцах; б.үг авах

хэл барих - а.хоёр хүний хооронд хэл мэдээ залгуулж холбоо барих; б.дайсны талаас хүн олзлон авах

хэл дуулах - мэдээ сонсох

хэл дуулгах - тухайн зүйлийн талаар сураг ажиг сонсгох, мэдээ өгөх

хэл залгуулах - а.дамын мэдээ хүргэх; б.үг нэвтрэх, орчуулах

хэл зөөх - хоёр хүний хооронд үг уламжлах

хэл илгээх - ямар нэгэн явдлын тухай бусдаар дамжуулан сонсгон мэдэгдэх

хэл ирэх - дамжуулсан хэл чимээг олж сонсох

хэл өгөх - хэрэг явдлыг уламжлан мэдэгдэх

хэл өгүүлэх - хүнээр дамжуулан мэдээ хүргүүлэх

хэл хүргэх - үг мэдээг уламжлах дамжуулах зэргээр нэвтрүү-лэх

хэл явуулах - хэл мэдээ өгөх

горхины хэл - арал горхины тээг

хонхны хэл - хонхны дотоод дахь цохиур

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

хэл нэр. хэлд: хүүхэд ~д орох

Хоршоо үг

• ам хэл - хүний өгүүлэх эрхтэн болон түүний орших хөндий
• хэл аялга - хэл ярианы хөг
• хэл аялгуу - газар нутаг, нийгмийн талаар нягт холбоо бүхий хэсэг бүлэг хүний харилцдаг тухайн хэлний салбар, мөн тэдгээр салбар хэлнүүдийн ерөнхий нэр
• хэл бичиг - үсэг бичиг
• хэл найруулга - санаа бодол, утгыг зөв сайхан илэрхийлэн гаргах ур чадвар
• хэл соёл - хүмүүсийн харилцааны хэрэглүүр болон нийгмийн хөгжлийн явцад хүн төрөлхтний бүтээсэн эдийн болон оюуны цогц
• хэл яриа - хүмүүсийн харилцааны хамгийн чухал хэрэглүүр, илтгэн өгүүлэх үг
• үг хэл - а.хэлсэн, ярьсан зүйл; б.шилж. хов жив; в.шилж. хэрэг төвөг, хэл ам
• хэл мэдээ - аливаа бичиг захидал, хэл сураг мэтээр мэдэгдэх харилцах мэдээ
• хэл сураг - мэдээ сураг ажиг
• хэл ул - а.яриа хөөрөө; б.сураг чимээ, хэл ус
• хэл улгүй - а.хэл чимээгүй; б.үг дуугүй
• хэл ус - а.хэл ул; б.гадаад хэлний мэдлэг
• хэл чимээ - сураг мэдээ

Товчилсон үг

ГХКСТ Гадаад Хэл, Компьютерийн Сургалтын Төв

ГХСС Гадаад Хэл, Соёлын Сургууль

МОХУЗБНХ Монголын Орос Хэл, Уран Зохиолын Багш Нарын Холбоо

МОХУЗБНХЗ Монголын Орос Хэл, Уран Зохиолын Багш Нарын Холбооны Зөвлөл

МҮХИЭХ Монголын Үндэсний Хэл, Иргэншлийн Эрдмийн Хүрээлэн

МХБ Монгол Хэл Бичиг

МХБДС Монгол Хэл Бичгийн Дээд Сургууль

МХБС “Монгол Хэл Бичгийн Судлал” [цуврал]

МХБСБӨ “Монгол Хэл Бичгийг Сайжруулах Бодлогын Өгүүлэл” [сэтгүүл]

МХИДС Монгол Хэл, Иргэншлийн Дээд Сургууль

МХИЭХ Монгол Хэл, Иргэншлийн Эрдмийн Хүрээлэн

МХС Монгол Хэл Судлал

МХСС Монгол Хэл, Соёлын Сургууль

МХСҮН Монголын Хэл Судлалын Үндэсний Нийгэмлэг

МХУЗ Монгол Хэл, Уран Зохиол

МХУЗ Монгол Хэл, Утга Зохиол

МХУЗФ Монгол Хэл, Утга Зохиолын Факультет

МЭХС Монголын Эсперанто Хэл Судлал

МЭХСТ Монголын Эсперанто Хэл Судлалын Төв

ОХУЗ Орос Хэл, Утга Зохиол

ОХУЗС Орос Хэл, Утга Зохиолын Салбар

ОХУЗФ Орос Хэл, Утга Зохиолын Факультет

ФХСТ Францын Хэл, Соёлын Төв

ХБУ Хэл Бичгийн Ухаан

ХБФ Хэл Бичгийн Факультет

ХЗС “Хэл Зохиол Судлал” [сэтгүүл]

ХЗСГ Хэл, Зохиол Судлах Газар

ХЗСХ Хэл, Зохиол Судлах Хүрээлэн

ХЗХ Хэл Зохиолын Хүрээлэн

ХИДС Хэл Иргэншлийн Дээд Сургууль

ХСХ Хэл Судлалын Хүрээлэн

ХУЗХ Хэл, Утга Зохиолын Хүрээлэн

ХШТ Хэл Шинжлэлийн Тэнхим

ШУАХЗХ Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл Зохиолын Хүрээлэн

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

хэл амаа долоох - хүүхэд, амьтан зэргийн идэх уухыг хүсэж тэсгэл алдах

хэл халтирах - а.буруу хазгай хэлэх; б.хэлэх ёсгүй үгийг хэлж гэндэх

хэлээ хазах - а.хүүхэд эрхлэх; б.хэлэх гэсэн зүйлээ хэлмээр санагдавч биеэ барьж дуугүй болох, дутуу хэлээд дуугүй болох

хэлнийхээ загатнааг гаргах - хэрэлдэх

хэлээ татах - хэрэлдэж маргалдахаа болих

хэлээ хөндлөн зуух - биеэ барьж юм ярихгүй байх

үг хэл нь гүйцэгдэхгүй - а.цэцэн цэлмэг, хэлэмгий доломгой; б.хэрүүлч

үг хэлээ билүүдэх - а.илүү дутуу хов жив ярих; б.бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх

хэл загатнах - ярихсан гэхээс байж ядах

хэл ам - а.элдэв цуу яриа, хэлэлцээ; б.хэрүүл шуугиан

хэл ам болох - хэрүүл шуугиан, зарга заальхай болох, хэн нэгнийг элдвээр муулан ярилцах

хэл ам гарах - тухайн зүйлийн талаар янз бүрийн яриа гарах

хэл ам гаргах - хэл ам удах

хэл ам дэгдээх - хэрүүл шуугитан гаргах

хэл ам татах - хэрэг төвөг тарих, саад учруулах

хэл ам татлах - маргаан дэгдээх

хэл ам удах - хэрүүл шуугиан үүсгэх, өдөх

хэл ам хийх - хэрүүл шуугиан хийх ба зарга тэмцэл болох

хэл амаа билүүдэх - а.илүү дутуу хов жив ярих; б.бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх

хэл амаа татах - зохисгүй үгийг ярихаа болих

хэл аманд орох - а.хэрүүл шуугианы дунд орох; б.маргаантай зүйлд холбогдох

хэл амгүй - а.хэрүүл маргаангүй; б.элдэв цуу яриагүй

хэл амтай - а.үг яриандаа сайн; б.маргалдах, хэрүүл шуугиан хийх дуртай

хэл нь татах - бусад хүн ямарч үг хэлсэн ч хариу үггүй дуугүй суухын доромжлол

хэл ам сугалчих шахах - олон юм шалгаах, асууж хоргоох

үг хэл гаргах - хэл ам удах

хар хэл ам - муу муухай болог хэмээсэн үг яриа

цагаан хэл ам - хэтэрхий их магтаж сайшаасан үг яриа

хэл ам болох - маргаан хэрүүл гарах~Нарийн ярьвал урьдын тооцоо ч бас байх л даг. Түүнтэй орооцолдон хэл ам болоод хэрэггүй (С.Лочин, Сэтгэлийн өнгө). ~Хэрэггүй дээ. Бөөн хэл ам болно. Зүгээр л жаахан шалбарчихсан юм (Б.Энхболд, Миний Нарансолонго). ~Цонхоор харвал Наранг хоёр залуу татаж чангаан баахан хэл ам болж байгаад нам болж, машиндаа суун одоцгоов (Б.Шүүдэрцэцэг, Муу охин).

хэл ам гарах - тухайн зүйлийн талаар янз бүрийн яриа гарах~Тэгээд нээрэн түүнээс хойш кино механикийн талаар огт хэл ам гарахаа больсон байсан шиг санагдана (Ш.Гаадамба, Цохон тэмдэглэсэн ухамсар).

хэл ам дагах - элдэв янзаар хэлж ярих~Сайн бөхийг хэл ам их дагадаг. Муу хэлнээс хол явахын тулд энэ нутгаас үе үе холдож, ээжийнхээ үгүй болсон газар очиж бай (Б.Бааст, Эргүү хөх будан).

хэл ам дэгдээх - хэрүүл шуугиан гаргах~Тэрээр заримдаа найз нөхөртөө гомдох боловч элдэв өс хонзон хадгалж, хэл ам дэгдээхийг үл бодно (С.Лочин, Сэтгэлийн өнгө).

хэл ам сугалчих шахах/гээд - олон юм шалгаах, асууж хоргоох~Хэл ам сугалчих шахсан тэр залуу арай л гавьяа шагнал бий юу гэж асуусангүй (Л.Чойжилсүрэн, Өвсний шүүдэр).

хэл ам татлах - хэрүүл шуугиан, зарга заалдаан хийх, маргаан дэгдээх~Хүний малын нуруу бөх гэж, улс амьтан хэл ам таталж мэднэ (Ц.Ням-Осор, Юу гэнээ хөө).

хэл ам удах - хэрүүл шуугиан үүсгэх, өдөх~Очиж очиж хэдэн шар толгойтой охид тогтоод ирэхтэй зэрэг тэнхим мэнхим гэж хэл ам удаад түрүүчий нь аваад хоцордог байна шүү (Д.Гарамжав, Нэгэн өглөө).

хэл амаа билүүдэх - бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх~Энд хэл амаа билүүдэж зогсохоор будаанд гарах чинь яасан юм бэ? (Ж.Бямбаа, Их аяныхан).

хэл аманд орох - олонд муугаар хэлэгдэх, зэмлэгдэх~Бас хэл аманд орчих вий гэж болгоомжилно (Н.Банзрагч, Зам).

хэл амгүй - хэрүүл маргаангүй~Тэр галчийн ээлжинд сайн халдаг, энэ галчийн ээлжинд дагжин хонодог гэх зэргийн яриа, хэл амгүй амар байдаг (С.Лочин. Газрын дуун).

хэл амтай - хэлэмгий, доломгой цариун, яриа хөөрөөтэй, үг хэл хурц~Сүүлийн үес Догоо мөнөөхөн жолооч нартайгаа бага сага хэл амтай байдаг болов (С.Дашдооров, Өндөр эжий).

хэл болох - мэдээ чимээ залгуулах~Харин хотоос ардын цэрэг ирж байгаа тул эртхэн түүнд хэл болон газарчилбал, гагцхүү аврагдаж магадгүй (Д.Нацагдорж, Үзэгдээгүй юм).

хэл нь гүйцэгдэхгүй - цэцэн цэлмэг, хэлэмгий доломгой~Улаан Лавдмаа дэмий. Хэл ам нь гүйцэгдэхгүй, тасчих шахсан айхавтар амьтан (С.Пүрэв, Хадланчийн шөнө).

хэл нь загатнах - аливаа зүйлийг хэлэх гэж хүсэж яарах~Чамайг даргад хэлье гэж Баасан бодоод хэл нь загатнах шиг болов (Л.Түдэв, Нүүдэл).

хэл нь татах - бусад хүн ямар ч үг хэлсэн ч хариу үггүй дуугүй суухын доромжлол~Энэ муу тахир хар өвгөний хэл нь татаагүй байлтай. Үгний хариу хэлэхгүй таг дүлий юм шиг гэж эхнэртээ үглэх нь сонсдов (Б.Дариймаа, Шар хондын намаржаа).

хэл нэвтрэх/нэвтрэлцэх - хэлээ мэдэлцэн харилцан биенээ ойлгох~Түүнтэй хэл нэвтрэхийг хичээвэл зохих мэт (Ц.Дамбадорж, Толбо нуур). ~Дэргэд нь хүн ирэхэд толгой өндөсхийн хараад огт дуугарсангүй. Үг асууваас тэр өвчтөн хүний хариу бүгдэд дуугарах нь огт мэдэгдэхгүй, хэл нэвтрэлцэхгүй хүн байжээ (Б.Ринчен, Заан залуудай).

хэл өгөх - үг мэдээ уламжлан мэдэгдэх~Тэр өдөр Маам, хамгийн ойр нутаглаж байгаа айлд хэл хүргээд гэртээ ирэхэд орой болж байв. Тэрхүү хэл өгсөн айлынхан цаашаа суурь бригадынханд хэл өгч хүмүүс цуглуулж, эрэлд мордохоор тохиролцсон ажээ (Н.Надмид, Хөвчийн зочин).

хэл өгүүлэх - сураг чимээгээ дуулгах~Та нарт хэрэг болбол ахдаа хэл өгүүлээрэй. Сэтгэл зовохгүй цаг гэж нэг ч алга (Н.Надмид, Түмэннаст гуай).

хэл ул гаргах - товтой мэдээ сухаг мэдэгдэх~Сайн эр холоос авдаг болохоороо хэл ул гаргахгүй. Бас тэгээд хулгайн юмыг учир мэдэж авдаггүй баян хүн заяа нь орхисон надаас өөр байдаггүй байх аа (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

хэл улгүй - үг дуугүй, юу ч хэлэлгүй~Миний өмнө ердөө л ийм нэг өвгөн хэл улгүй зогсоно (Б.Бааст, Алтайн цэцэг).

хэл халтирах/хазайх - олны яриа баахан муу тийш хандах~Данжаад аа, миний хэл халтираад би буруу хэлж орхисон байна. Шулуухан хорин мөнгөөр авна (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

хэл ээдрэх - хэлэхэд хэл будлих чулчрах~Найр эхэлж нэрмэл архи, хар архитай хольсон хүмүүсийн царай удалгүй улаан зээрд болцгоон заримынх нь хэл ээдрээд ирлээ (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

хэлнийхээ загатнааг гаргах - хэрэлдэх~Өлзий, хэлнийхээ загатнааг гартал хэрэлдчихээд зогсож байхаас сийхгүй хүн сэн (Д.Цэдэв, Айргийн амт).

хэлтэй амтай - хэлэмгий, үгэнд цэцэн, чадамгай~Аль багын л хэлтэй амтай байсан Туяа за дууссан уу, овоо хурдан засчихсан байх шив, за алив явъя явъя хэмээгээд Соёлоо руу нэг л сонин харц шидээд нүдээ доогтой ирмэлээ.

хэлэн дээр гарч ирэх - хэлчих шахах~Аа тиймүү гэснээ Дорлигийн л хийсэн балаг даа гэж хэлэн дээр гарч ирсэн ахар бодлоо орхиж, Дорлиг юу хийж байна даа гэвэл мал дээр гэлээ (Ж.Дашзэгвэ, Орхоны овилго).

хэлэн дээр нь чихэр тавьж, шилэн дээр нь хутга тавих - хүнийг далдуур хорлох~Цамба гуай ч арга заль ихтэй хүн. Хэлэн дээр чихэр тавьсан хэрнээ, шилэн дээр хутга тавьдаг л хүн юм шүү дээ.

хэлэндээ өргөстэй, зүрхэндээ шүдтэй - санаа муутай, хор ёртой~Тэр муу нүдгүй нүглийн савнууд гэж үнэхээр нэг хэлэнд нь өргөстэй, зүрхэнд нь шүдтэй амьтан шүү (Төмөрбагана, Малчдын үрс).

хэлээ билүүдэх - бусадтай зориуд хэрүүл хийхээр оролдох, өдөх~Ангийнханыхаа шоолсон элдэв зүйлийг сонсоод Төгөлдөр тоох ч үгүй байдаг бол Уянгаа харин ам хэлээ билүүдэн шоолсныг нь буцаан шоолж, инээхдээ инээж, уурлахдаа уурладаг байсан ч Төгөлдөртэй нэг ширээнд суусан хэвээр байсаар төгссөн билээ.

хэлээ зажлах - хөлчүүрхэн хэл ам нь орооцолдох~Зарим нь сайхан улаан зээрд оргиод ихэнх нь хэлээ зажилсан сайхан зантай харагдана (Б.Бааст, Алтайн хөх дөнөн).

хэлээ тагнайдаа хатгах - биеэ барьж юм ярихгүй байх~Бачимдаж буй дарга нарын нүдний булангаар ажиглан цөмөөрөө амаа жимийгээд суух нь юу юунаас ч аймшигтай ажээ. Ядаж эрүү ам нь загатнаж байдаг Хорлоо хүртэл хэлээ тагнайдаа хатгачихдаг нь юу вэ (Б.Нямаа, Саальчин).

хэлээ татах - хэрэлдэж маргалдахаа болих~Манайхан сая юу гэж ярьсан бэ? Хэлээ татаж амаа барьж яваасай гэж хэлэв (Монголын нууц товчоо).

хэлээ татах, амаа барих - амаа хичээ, үгээ мэдэх тэвчих, хэрэлдэж маргалдахаа болих~Нарийн Гэгээн өгүүлрүүн

хэлээ хазах - а.эрхлэх~Тэглээ ч нялхынхаа янзаар хэл хазаж орилон дэвхцэн тонгорцоглодог тэнэг биш юмсанжээ (З.Баттулга, Уяхан замбуутив). ~Тэрээр хэзээ л бол хэзээ нөхрийнхөө өвөр дээр үсэрч очоод хүзүүдэж авуутаа хүүхэд шиг хэлээ хазан эрхэлж гунганах ажээ (Д.Энхболд, Соёо). б.хэлэх гэсэн зүйлээ хэлмээр санагдавч биеэ барьж дуугүй болох, дутуу хэлээд дуугүй болох

хэлээ хөндлөн зуух - биеэ барьж юм ярихгүй байх~Түүн дээр хэн бүхэн алдахаас болгоомжлон хэлээ хөндлөн зууж, идэж уухаас нь амсах төдийхөн болж шомбойн сууж байхад та “Хар хятадын гарт оров” гэж урьдах ширээгээ өшиглөн босон харайж байсан даа (Д.Намдаг, Ээдрээ). ~Муусайн юмнууд атаархахдаа хэлэх байхаа олж ядаж, хэлээ хөндлөн зууж байгаа нь тэр! (Ш.Ванчаарай, Хар нүдэн Гульнар).

↑ далан хэлний шувуухай

↑ үг хэл гаргах

↑ хар хэл ам

↑ цагаан хэл ам хүрэх/тусах

↑ урт хэлтэй

Хэвшмэл хэлц

Зүрх нь хар бол

Хэл нь алт ч тусгүй

Санаа хурдан хаа ч хүрдэг

Хэл хурц юуг ч хэлдэг

Ус үзүүргүй боловч газар цуулна

Хэл үзүүргүй боловч хүн ална

Хүүхэдтэй хүн хөл амардаг

Хэл амардаггүй

Хэв нь жигд бол бичиг сайхан

Хэл нь цэгц бол яриа нь сайхан

Хэл ам хэнд сайн бэ

Хишиг буян хэнд муу вэ

Хэл аманд хавчуулагдах

Элдэв уршиг балагтай

Хэл бол мах юм

Хэлсэн бол үг юм

Хэл мэдвэл хэлэлц

Хэрэг мэдвэл шүү

Хэл нь үгээ олохгүй

Хөл нь дэлхийг олохгүй

Хэл нь уран

Хэлсэн нь хорон

Хэл нь хэнээс ч мэргэн

Хийх нь хэнээс ч турган

Хэл сайтай нь хэлээд олно

Хөл сайтай нь хүрээд олно

Хэл сайтай нь хэлээд хожно

Хэвлий сайтай нь идээд хожно

Хэл туулайнаас хурдан

Тангараг гангаас хатуу

Хэл урт бол хүзүүгээ орооно

Хормой урт бол хөлөө орооно

Хэл халтирах байтугай

Гутал бас халтирдаг

Хэл хэдий хурц боловч завжаа сэтэлж чадахгүй

Нүд хэдий гэгээн боловч духаа үзэж чадахгүй

Хэлье гээд хэлсэнгүй

Хэл ам хамтраад хэллээ

Хэн алиндаа халгүй

Хэл амандаа харшгүй

Хэн хэнийгээ хэлсэнгүй

Хэл амаа билүүдэлгүй

Хэн хэнийгээ хэлсэнгүй

Хэл амаа хазалсангүй

Хэрэг гэгч бөөрөнхий

Хэл гэгч зээрэнхий

Хэрэг гэдэг нь бөөрөнхий

Хэл гэдэг нь хавтгай

Хэчнээн эд ашиг байвч хэрэглэхгүй бол мунхаг

Хэл ам нь мэргэн боловч хийж чадахгүй бол хоосон

Цох цогтой

Хэл үгтэй

Аман зохиолд орсон нь

Зүйр үг

Хэлэн дээр нь чихэр тавьж

Шилэн дээр нь хутга тавих

Тайлбар: хүнийг далдуур хорлох

Хэлд орж үг эг

Хөлд орж газар гишгэдэг

Тайлбар: а.алив юманд эхлэл суурь заавал байдаг; б.юм өсч хөгжиж байдаг

Хэл нь хэнээс ч мэргэн

Хийх нь хэнээс ч тэнэг

Тайлбар: хэрэлдэхдээ сайн боловч, хийж бүтээхдээ муу

Хэл хээр хонуулах

Уршиг усанд унагах

Тайлбар: худал үг толгой цусдана

Хэл туулайнаас хурдан

Тангараг гангаас хатуу

Тайлбар: үнэн үг бүхнээс хүчтэй

Цэцэн үг

Хэл хэдий хурц боловч завжаа цоолж чадахгүй

Нүд хэдий гэгээн боловч духаа олж үзэхгүй

Тайлбар: чадахгүй зүйлийг яах ч аргагүй