хий

Монголоор

Үгийн дуудлага

[xi:]

Үндэсний бичиг

ᠭᠡ᠊ᠢ

(хэи)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

I нэр.

1. Газрын агаар мандлыг бий болгогч тодорхой дүрс эзэлхүүнгүй бодос
2. Орчин зайд тэгш дүүрч, эзэлж чаддаг физикийн бие буюу бодос
4. Дэмий, үргүй
5. Хүний бодосын солилцоо муудсанаас үүдэх өвчин
6. Хоосон
7. Чөлөө, зай
8. Салхи
9. Хийсвэр
10. шилж. Алдаа

II.

1. хий хий аялга. Үлэмж инээх байдлыг үзүүлэх аялга

Нийлмэл үг

хийн мандал - агаар мандал

хийн урсгал - а.урсан хөдөлж буй хий агаар; б.хүний уушгины тэлэлтээр сорон авч байгаа болон гаргаж байгаа хийн түрэлт

хийн сүв - ургамлын биеийн гадар хальсны эсийн хооронд байгаа жижиг сүв

хий авуур - ус дамжуулалт, дулаан дамжуулалт зэрэг шугамын дээд цэгт хуримтлагдсан хийг автоматаар гаргадаг хавхлага

хий дарах гурав - монгол анагаах ухаанд гаа, бибилин, поварь гурвыг нэрлэдэг

хий дүүрэх - юмны хөндий зайг хий эзлэх

хий оруулах - юманд хий хийх, хийтэй болох

хий өвчин анагаах. - а.Монгол анагаах ухааны үндсэн зургаан өвчний нэг, хий хуримтлагдан хямралдаж түүний бэлгэ чанарын гол бүрэлдэхүүнд урвалт болох шинж тэмдэг илэрдэг өвчний ерөнхий нэр; б.голдуу мэдрэлээс шалтгаалж үүсдэг мэдрэлийн нэг өвчин

хий хөдлөх - а.хий голлосон өвчин хөдлөх; б.салхи хөдлөх

хий хөөрөх - хий голлосон өвчин хөдлөх

хий шахал - хийн биед үйлчлэх хүчний үйлчлэл

хий шахах станц - газрын тос болон хийг олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх үйлдвэрт хийн даралтыг нэмэгдүүлдэг станц

хий ялгах төхөөрөмж - хими, газрын тосны үйлдвэрт хөнгөн нүүрс устөрөгчийг элдэв бодосоор ялгах цогцолбор төхөөрөмж

хийн ангижруулал - хордсон газар нутаг, байлдааны зэвсэг, техникийг саармагжуулах замаар хорт бодосоос цэвэрлэх арга

хийн арвижил - ашигт малтмалын олборлох үед ялгаран гарах элдэв хийн хэмжээг тодорхойлох үзүүлэлт

хийн буу - шахсан агаарын даралтын хүчээр сумаа харвадаг зэвсэг

хийн гагнуур - өндөр хэмтэй хийн дөлөөр төмөрлөгийг халааж гагнах хэрэгсэл, цахилгаан гагнуур

хийн горим - а.шахсан хийн агуулацын ашиглалтын горим; б.хий ялгарах аюултай уурхайд зориулсан тусгай журам

хийн дулаацуулга - халсан хийгээр өрөө тасалгааг дулаацуулах арга

хийн задлан шилжилгээ - хийн холимгийн найрлагыг чанарын болон тооны үзүүлэлтээр тогтоох шинжилгээ

хийн задлуур - холимог хийн найрлагыг то-дорхойлоход зориулсан багаж

хийн солилцоо - хүн, амьтны биед шаардагдах хийг гаднаас оруулах, дотроос гаргах амьсгалын үйл ажиллагаа

хийн түлш - илч ялгаруулан, хөдөлгөх хүч гаргаж чаддаг хийн төлөвт шатамхай бодос

хийн тээвэр - нүүрс, үнс, үр тариа, өвс, хөвөн, модны үртэс, хог хаягдал, шуудан, захиа зэрэг нунтаг, уян хатан болон ширхэгийн бараа материалыг тээвэрлэхдээ шахсан, сийрэгжүүлсэн агаараар ажилладаг төхөөрөмж

хийн халаагуур - нэвтрэн өнгөрч буй агаарыг халаадаг дулаан солилцуурын аппарат

хийн хөдөлгүүр - шахсан агаарын хүчийг механик ажил болгон хувиргадаг машин

хийн цэвэрлэгээ - үйлдвэрлэлийн хийнээс түүнд агуулагдсан үнэт, шаардлагагүй эсвэл хүн ам суурьшсан газрын агаарын орчинг бохирдуулах хольцыг ялгах технологийн үйл ажиллагаа

хий бухимдах - дэмий бухимдах, дэмий бачимдах

хий үрэх - юмыг дэмий үрэгдүүлэх

хайран цагаа хий үрэх - хайран цагаа дэмий үр ашиггүй өнгөрөөх

хий уймрах - санаа тогтворгүй болж яахаа мэдэхгүй байх

хий үрэх - ямар ч үр бүтээлгүй хоосон сүйтгэх

сэтгэл санаагаа хий үрэх - ямар ч хэрэггүй зүйлийн төлөө сэтгэл санаагаа хоосон хямраах

залуу насаа хий үрэх - залуу насаа хийсэн бүтээсэн зүйлгүй дэмий өнгөрөөх

хий явах - а.дэмий явах, үр дүнгүй сэлгүүцэх; б.ачаа тээшгүй хоосон явах

хий явах - дэмий хоосон, үр бүтээлгүй явах

хий хуян - мэдрэлийн чанартай булчин өвдөх өвчин

хий хөөрөх - мэдрэл доройтох буюу бөөрний ажиллагаа муудах

хий хөдлөх - а.хий хуян хөдлөх; б.шилж. шунал хөдлөх, хорхой гозгонох

хий мариа - хүний биеийн дотоод шүүрлийн өвчнөөс болж өөх ихээр нэмэгдэх үзэгдэл

хий дарах - мэдрэл муудсан өвчин эдгэх

хийгээ гаргах - унгах

хий харгах - идэх уух юмгүй удаан явснаас үхэтхийн унах

хий амлах - хоосон амлах

хий байх - агаар дээр хөндий байх

хий бодол - бүтэшгүй зүйлийг мөрөөдөх нь

хий буудах - а.юмыг онилохгүйгээр хоосон буудах; б.худал цуу үг гаргах буюу санаанаасаа зохиож ярих

хий дүрс - хүний төсөөллөөр үүсэх хоосон дүрс

хий огих - бөөлжихгүйгээр огих, хоосон огих

хий нас - хүүхдийг эхийн хэвлийд олдсоноос нь тоолдог монгол нас

хий санаа - хоосон санаа, хоосон горьдлого, үл бүтэх бодол

хий үзэгдэл - хоосон үзэгдэл

хий унах - бөх хүн мэх хийх гээд өөрөө ойчих

хий ханиалга - хуурай ханиалга, цэргүй ханиалга

хий харгах - өлсч ундаасан туйлдан үхэтгэх

хий хөнтрөх - а.хоосон савыг тонгоруулах, уув гэж дүр үзүүлэх; б.бөхийн хийдүүлж тонгоруулах мэх хийх

хий эргэх - юмны дугуй хойш урагш өнхрөхгүй тэнхлэгтээ хоосон эргэх

хий юм үзэх - гадаад орчин, бие махбодоос мэдрэх эрхтэнд бодтойгоор нөлөөлсөн хүчин зүйлгүй боловч итгэл үнэмшилээрээ ямар нэг үзэгдлийг төсөөлөн харах, мэдрэх

хий эргэх - хөлөөрөө тийрч агаарт тулгуургүй хий эргэж хөл дээрээ буух циркийн тоглолт

хий ачих - цэрвүү барьж байгаад гэнэт хөл дээгүүрээ татаж унагах бөхийн мэх

хийг нь харах - а.завсар чөлөөг харах, эзгүй цагийг харах, осол эндэлтэй үгүйг харах; б.алдаа гаргахыг нь хүлээх

хий орох - а.хийтэй болох; б.завсар чөлөөгөөр нь ямар нэг юм орох

дугуйд хий орох - дугуй хийтэй болох

хий өргөх - а.газраас хөндийлж барих; б.шилж. хий хөөрч амьсгал давхцах

хий цохих - а.салхи цохих, салхинд цохигдох; б.бөхийн мэх; Учраа бөхийн хөлийн суурь муутай эндэлтэй байдлыг тохиолдуулан хөлөөрөө товшин цохиж унагаах

хий хөлгөт онгоц - салхи сөрж чадахаар хийсэн онгоц

хий цохих - а.салхи цохих; б.монгол бөхийн нэгэн мэх

хий гаргах - алдаа гаргах

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

хий нэр. *~ хуй шиг (хөнгөн шуурхай) (бодис) ~н гагнуур, хийн, хийнээс, хаа хаа болох

Хоршоо үг

• хий агаар - агаар
• хий дэмий - хэрэггүй, хоосон, үр ашиггүй
• хий салхи - салхи агаар
• хий хуй - хоосон агаар, хоосон салхи

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

хий хоолой - мөгөөрсөн хоолой

хий хуй шиг - хөнгөн шуурхай, гавшгай

авын хий хөөрөх - ав хийх хорхой гозгонох

хий мөргөх - бөх барилдахад учраа бөхгүй тул давсанд тооцох; гоц мөргөх

хий салхи шиг - маш хурдан

хий хуй шиг - маш түргэн зуур, хөнгөн шуурхай

хий нь гарах - хашир болох, буурь суурь суух

хий буудах - а.юмыг онилохгүйгээр хоосон буудахЯн Көд буу байсан бол хий буудаж, тэднийг үргээхсэн гэж дотроо байж ядан байлаа (Зян Рун, Чонон сүлд). ~Тэгтэл гэнэт их дуу чимээ гаран дэлбэрэлт болж хятадууд хий буудан хэсэг бужигнасан бололтой дохио алга (С.Удвал, Их хувь заяа). б.худал цуу үг гаргах буюу санаанаасаа зохиож ярих

хий мөргөх - бөх барилдахад учраа бөхгүй тул давсанд тооцох~Явсаар байгаад нутгийн нэг бөх, Төмөр, Бадарч гурав үлдэхэд нутгийн бөх хий мөргөж, Төмөрөөс зайлан байсан Бадарч яах ч аргагүй тунан учрах болов (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир)

хий намнуулах - өлөн хоосон явуулах~Би нэг өдөр гахай алаад, цэн хэртэй мөнгө олж чадмой, цөмийг чамд өгч сүйтгүүлж нэгэн гэр хөгшин залууг хий намнуулах уу (Уу Жинь Ци, Фаны өргөгсөд болсон нь).

хий нь гарах - хашир болох, буурь суурь суух~Хий нь гарсан хашир хандгай даа.

хий салхи шиг - маш хурдан~Хий салхи шиг алдар цуурайтавч, хээт солонго шиг хоосон завхарна (Ч.Алтангэрэл, Монгол зохиолчдын төвөдөөр бичсэн бүтээл).

хий үгэнд сүрдэж, хэнгэрэг цангаас нь айх - үнэн худлыг мэдэхгүй дэмий л айн сүрдэх~Та чинь... бал үзвэл будаа хаяж, баянтай учирвал өөхөө хаяж, хий үгэнд сүрдэж, хэнгэрэг цангаас нь айж, орноо муулж Уутайд орж үхсэн дамшгууд юм байна (Т.Өргөн, Шагдар солоиот).

хий хуй шиг - хөнгөн шуурхай, гавшгай~Түргэн тусламж гэдэг чинь хий хуй шиг хурдан юм байдаг юм байна даа (Ц.Уламбаяр, Тунгалаг).

хийгүй буудах - худал ярих~Явуулаад л байх юм бол хийгүй буудаж өгнө шүү дээ.

↑ зүрхний хий дарагдах

↑ зүрхний хийтэй

Хэвшмэл хэлц

Ид гэхэд өрөвхийх

Хий гэхэд уравхийх

Уран үгээр хуурч

Хий үгээр хэвтүүлэх

Хий нүүртэн

Төө сахалтан

Хий үл нэвтрэх хэрэм үгүй

Гэрэл үл орох өрх үгүй

Хийсэн ч юмгүй

Хий суусан ч юмгүй

Хэрэлдсэнээс хэлэлцсэн дээр

Хий таамагласнаас явсан нь дээр