үс

Монголоор

Үгийн дуудлага

[ьsĕ, ьsь̆]

Үндэсний бичиг

ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ

(үсү)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

нэр.

1. биезүй. Хүн, амьтны арьсанд ургах эвэрлэгээр бүтсэн голоороо хөндийтэй нарийн ширхэглэг зүйл
2. Муудсан, ялзарсан зүйл дээр тогтсон үслэг хөгц;

Нийлмэл үг

үс авах - а.хүний толгойн болон малын арьс шир зэргийн үсийг хурц хутгаар хусах; б.бага хүүхдийн сэвлэг үргээх

үс арзайх - үс сэгсийн босох

үс боох хуучир. - нөхөрт гарах

үс гуужих - хавар цагт мал, амьтны хуучин үс хөндийрч дороос нь шинэ үс түрж ургах

үс даахирах - үс угааж самналгүй удсанаас ээдрэн ширэлдэх

үс зайдах - толгойн үсийг орой дээрээ зангидах буюу сүлбээрлэн тогтоох

үс засах - хүний толгойн үсийг багасгаж, янзлах

үс машиндах - үсээ машинаар хусуулах, үсгүй болох

үс самнах - хүний үс гэзэг зэргийн ээдэрснийг гаргах мэтэд самаар шүүрдэн сүлжиж, үсийг хэвэнд оруулах

үс сэгсийх - амьтны үс ихэд ургаж сэгсгэр болох

үс тавих - хүний толгойн үсийг авахгүйгээр зориуд ургуулах

үс татах - хувцсанд үс тохируулан хадах

үс ургах - үс урт болох

үс хагалах хуучир. - эмэгтэй хүнийг эрд богтлоход толгойн үсийг голоор нь хувааж салгах

үс хагтах - толгойн хуйх гэмтсэнээс хогжруу үүсэх

үс холбох хуучир. - хуримын ёс гүйцэтгэж эр эм болох

үс шанхлах - а.хүний толгойн үс ихэд ургасныг хоёр тийш хагалж, унжуулах; б.хүний толгойн үсийг зүйл бүрээр сайхан болгон боох, сүлжих

үс ширэлдэх - толгойн үс ихэд даахиран бөөгнөрөх

үс янзлах - үсээ янз янзаар засаж самнах

үсний даахь - үсний ихэд ээдэрч бөөгнөрснийг нь

үсний сэв - үсний даахирсан ээдэрснийг самнахад зулгаагдаж гарсан үс

ангийн үс - үслэг ангийн арьс

үсний алба түүх. - манжийн хаанд бэлэг болгож жил бүр булга, хэрэмний арьс барьдаг байсан урианхай нарын алба

үсээ хагалах хуучир. - а.үсээ хоёр хэсэг хуваах б.шилж. эрд очих, эхнэр болох

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

үс нэр. *~тэй толгой арзайх (зэвүүцэх), үсний, үсэнд, үс­нээс, о.тоо байхгүй!

Үндэсний бичгийн зөв бичихзүй

ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ᠊᠊ᠨ ᠊ᠣ
ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ᠊᠊ᠨ ᠳ᠋ᠣ
ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ ᠊ᠢ᠊᠊ᠢ
ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ᠊᠊ᠨ ᠡᠴ᠊‍᠊ᠨ
ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ ᠪᠡ᠊ᠷ
ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ ᠲ᠋‍ᠠ‍᠊ᠢ
ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ ᠡᠣ᠊᠊ᠷᠣ᠊ᡍᠣ
ᠪᠡ᠊‍᠊ᠨ
ᠡᠣ᠊᠊ᠢ᠊‍ᠰ‍ᠣ ᠨᠣ᠊ᠬᠥᠣ᠊᠊ᠨ

/~ий /~д /~ийг /~ээс /~ээр /~тэй /~ рүү /~ээ /~үүд

Хоршоо үг

• үс гэзэг - хүний үс болон түүнийг сүлжсэн нь
• үс зүс - хүний царай төрх, үзэмж төрх
• үс ноос - мал амьтны үс
• үс унгарил - мал амьтны нарийн ноос, ноолуур
• үс хөөвөр - малын үс болон хөндийрсэн сул ноос
• үс хөрс - малын арьсны үс болон суурь гадар
• үс хялгас - а.малын ноос; б.муушаал. хүний үс; в.өчүүхэн төдий
• үс шанх - хүний шанаа орчмын үс
• үс толгой - үс
• үс/үс сахал - хүн, амьтны толгой, эрүү, түүш, уруул болон биед ургах үс
• сэвлэг үс - а.үсний хүндэтгэл нэр; б.нялх хүүхдийн даахь, гэзэг
• үс санчиг - толгойн оройн болон шанаа орчмын үс

Этгээд үг

АРЗААК н. аө.Арзгар буюу арзайсан үстэй(“арзайх” хэмээх үйл үгийн авиаг өөрчилсөн)

• Хүүе, чи ямар сонин арзаак болчихов оо. –Энэ чинь гоё ш дээ.
• Чи наад арзаакаа арай өөрөөр засуулбал яасан юм бэ?

МУЛЗЛАХ тү. толгойн үс авах

• Чи намайг нэг сайн мулзлаад өг. Зуны халуунд толгой өвдөөд байна.
• Би үсээ мулзлуулах дургүй.

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

толгойн үс өрвийх - бие арзайх, эвгүйрэх, эвгүйцэх

үс босох - ихэд айх

сахал үсэндээ дарагдах - а.царай алдах, өнгө зүсээ алдах; б.шилж. ядарч туйлдах

үсэнд хяруу унах - нас ахиж үс бууралтаж эхлэх

үс арзайх/-

үстэй толгой арзайх/хуухны үс босох - айн зэвүүцэх, айдас төрөх, эгдүүцэн зэвүүцэх

толгойтой үснээс их - маш их

малгайн үс сэргээх - цэвэр агаарт гарах, амарч зугаалах

үс босох - ихэд айх~Налжирын оройны үс босох шиг болж, нуруун дээгүүр нь том том морин шоргоолж гүйлдэх шиг санагдахуй, хэдхэн хоногийн өмнө, чонын үүрнээс бэлтрэг суйлахдаа туниа муутай хоёрыг нь хаданд нүдийг нь бүлтэртэл шавхуурдан алснаа санаж амжлаа (Д.Гармаа, чээжний бэлтрэг).

үсгүй хусагдах - мулт авахуулах~Та Каса-дель Корвотод очоод санаа амар сууж бай. Нэг л эгзэг нь таарвал дайсан чинь үсгүй хусагдана гэж мэд (Майн Рид, Морь унасан толгойгүй хүн).

үстэй толгой/үс арзайх - а.айх, эвгүйцэх~Учраа мэддэг болоод ард түмнийхээ эрх ашгийн төлөө харгис хаант засагтай тэмцдэг нь ажилчин болохоор, ажилчин гэхээр л харгис хаант засгийн зарц түшиг нь болсон бүхэн үстэй толгой нь арзайдаг болсон юм (Б.Ринчин, Сандо амбан). б.зэвүүцэх

үсэнд хяруу унах - нас ахиж үс бууралтаж эхлэх~Үсэнд хяруу унах, үрчлээ суухад дургүй. Үүрдийн бус тавиланд хэчнээн их тунирхлаа ч, Үдийн нар шиг амьдралд үнэн голоосоо дуртай.

үсээ хагалах - (хуучир.) эрд очих, эхнэр болох~Өсөж торниод үсээ хагалж, эхнэр болж, ах болсон хойно минь лам багш нар, чи үр хүүхдээ энэ насандаа эрдэм ном сураг, эцэс сүүлд бол хутгийг олог гэвэл лам хувраг хүрээ хийдийг шүтдэг юм шүү (Б.Ринчен, Үүрийн туяа). ~Цаад жил Дулмаа эхнэр болно гэж байгаад жил нэгтэй гэж Өлзийгөөр үсээ хагалуулан эхнэр болсноос хойш эр эм хоёр Өлзийг аав гэдэг болжээ (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

↑ есөн үхрийн нэг үс

↑ малгайн үс сэргээх

↑ сахал үсэндээ дарагдах

↑ толгойн үс өрвийх

↑ толгойтой үснээс их

Хэвшмэл хэлц

Өсөх насандаа чармайхгүй бол

Үс цайсан хойно гэмшинэ

Үет юм тэнийх

Үс даахиа унагах

(Борвит юм босох)

Үнс гэж овоо

Үс гэж самбай

Үс муутын арьс үнэгүй

Өнгө муутын чанар үнэгүй

Үс урт бол

Үр хүүхэддээ ээлтэй

Аман зохиолд орсон нь

Зүйр үг

Үс муутын арьс муу

Өнгө муутын чанар муу

Тайлбар: муугаас хол байх

Үс муу бол з муу

Үүд муу бол гэр муу

Тайлбар: үс зүсээ засаж яв, гэр орноо өөд нь тат

Үсээ самнасан эхнэр цэмцгэр

Үнсээ гаргасан тулга цэмцгэр

Тайлбар: цэвэр цэмцгэр байх, сайхан

Харгис ноёны зөөлөн үгнээс хэдэр зарааны үс дээр

Тайлбар: харгис ноёны ааш авир туйлын хэцүү