Үг бүтэх ёс

Аливаа хэлний бэлэн байгаа материал /бүтээвэр, үг,холбоо үг гэх мэт/ дээр тулгуурлан шинэ үг бүтэх арга хэрэглүүр зүй тогтлыг судлах хэлшинжлэлийн салбар ухааныг ҮГ БҮТЭХ ЁС гэнэ.Үг бүтэх ѐсны судлах зүйл нь үүсмэл үг юм.Авиа сэлгэх арга Монгол хэлний хөгжлийн үед үг бүтээх үндсэн арга байсан авиа сэлгэх арга нь Орчин цагийн Монгол хэлэнд бүтээлч биш туслах аргад хамаардаг. Жишээ нь: пал, пас, пар, пад; давших, дэвших; цагаан, цэгээн; андуу, эндүү гэх мэт. Үг бүтэх ёсны судлал нь саяхан болтол хэлний үгсийн сангийн судлал, хэлзүй (ялангуяа үгзүй)хоёрын хавсрал шинжтэй байснаа 20-р зууны үеэс хэлшинжлэлийн бие даасан салбар болон хөгжсөн юм. Оросын эрдэмтэн академич В.Виноградов "Үг бүтэх ёс нь хэлшинжлэлийн бусад салбар ухаантай адил тодорхой байртай бөгөөд хэлний үгийн сангийн судлал, хэлзүй, хэлбэр бүтэх ёс, холбоо үг, өгүүлбэрзүйн судлалтай олон талын холбоотой" гэжээ.

• Үг бүтэх арга

Монгол хэлний шинэ үг бүтэх арга, хэлзүйн утга илрүүлэх арга хоёр нь адил буюу нийлэг/Синтистический/, задлаг/Аналистический/ гэсэн хоёр хэлбэртэй байдаг.

• Задлаг арга

Хоёр ба түүнээс дээш язгуур, үндэс хорших, хавсарах, давтах, туслах үг дагуулах зэргээр шинэ үг бүтээх аргыг задлаг арга гэнэ. Жишээ нь: Үхрийн нүд, тэмээн хяруул

• Нийлэг арга

Үгийн язгуурт дагавар залгах, авиа сэлгэх зэргээр тухайн бүтцийн хүрээнд шинэ үг бүтээх аргыг нийлэг арга гэдэг. Жишээ нь: Малчин, давших-дэвших, Залгаврын аргаар үг бүтэх ёсны тулгуур судлагдахуун нь үг бүтээх дагавар юм. Дагавар нь үгийн бүтцийн дунд байрлаж, урагшаа язгуур бүтээвэртэй, хойшоо нөхцөлтэй харилцан шүтэлцэх байдлаар байрлана. Тийм учраас язгуурт шууд залгаж болох хэлний юм үзэгдлийн дохио болж чадах залгавар бүтээврийг дагавар хэмээн тодорхойлдог. Дагавар нь үг бүтээхийн зэрэгцээ үндэс үүсгэж, нөхцөл залгах бааз суурь болдог бөгөөд үг бүтээх үндэс үүсгэх гэсэн хоёр чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Дагаврын аргаас гадна монгол хэлэнд үг нийлэх, авиа сэлгэх, авиа гээгдэх, авиа үе тонгоргох зэргээр шинэ үг үүснэ.

• Дагаврын аргаар шинэ үг бүтэх

Үгийн язгуур, үндсэнд үг бүтээх дагавар залгаж шинэ үг бүтэх аргыг дагаврын арга гэнэ. - Төрөл үг нь нэг язгууртай боловч үг бүтээх дагавараараа ялгарах хоёр ба түүнээс дээш үгсийг хэлнэ. Жишээ нь: гарал, гарз, гараа, гарам, гарц гэх мэт. Монгол хэлний хувьд нэр+үйл+нэр+үйл+нэр гэх салаалсан шинжтэй ба үг бүтэх эцсийн бүтээвэр нь голдуу нэр үг бүтээдаг өвөрмөц шинжтэй.

• Үг бүтээх туслах арга

Орчин цагийн монгол хэлэнд авиа сэлгэх, үг товчлох гэх туслах аргууд бий. Авиа сэлгэж үг бүтээхдээ утга ялгах ба нөлөөлөн ялгах хоёр хэлбэртэй байдаг. Авиа сэлгэлтийн дүнд шинэ үг бүтэх нь сур, сор болно. Харин нөлөөлөн ялгах нь алчуур, арчуул, хачин, гачин зэрэг болно. Харин үг товчлох нь нийлмэл үг, нэр томъёог хурааж шинэ үг бүтэж болно. ТҮЦ-Түргэн үйлчилгээний цэг гэх мэт. Ц.Өнөрбаян "Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй" УБ 2004

• Нэр язгуураас үйл үг бүтэх

Нэрээс үйл үг бүтээх дагаваруудын нэг хэсэг нь тусах, нөгөө хэсэг нь эс тусах үйл үг бүтээнэ.

• Идэвхгүй язгуураас үйл үг бүтэх

Орчин цагийн монгол хэлний үйл үг дагаврын аргаар бүтэх нэг бүтээлч хэв маяг нь идэвхгүй язгуураас үйл үг бүтэх ёс юм. Идэвхгүй язгуураас үйл үг бүтээх дагаврууд ихэвчлэн (-л -ч хоёроос бусад нь) эс тусах үйл үг бүтээх тул ангилах нь гол шинж нь язгуурын утга, болц байдлын ялгамж юм. Эдгээр дагаврын нэг хэсэг нь зөвхөн дүрслэх язгуураас тус тус үг бүтээнэ.

• Үйл байдлыг дүрслэх язгуураас үйл үг бүтэх

хага-, хуга-, цоо-, цөм-, -суга-, дэлбэ-, хуу-, яй-, зад-, шалз-, хэлт- гэх мэт язгуурт -л, -р, -ч гэсэн гурван дагавар залгаж үйл үн бүтээнэ. -л дагавар нь үйл байдал дүрслэх идэвхгүй язгуураас үйлийн нэг удаа болохыг заасан тусах үйл үг бүтээнэ. -ч дагавар нь үйд байдал дүрслэх идэвхгүй язгуураас давтан үйлдэх утгатай тусах үйл үг бүтээнэ. -р дагавар нь үйл байдал дүрслэх идэвхгүй язгуураас эс тусах үйл үг бүтээнэ.

• Гадаад төрх байдал дүрслэх язгуураас үйл үг бүтэх

Сарт-, цанд-, дар-, халх-, гял-, арз-, год-, гэх мэт хүн юмсын гадаад төрх байдлыг дүрслэх язгуурт -ай, (-ий -ой), -лз, -гана (-гэнэ, -гоно, -гөнө), -схий (-вхий) дөрвөн дагавар авч үйл үг бүтээнэ.

• Дуурайх язгуураас үйл үг бүтээх

Байгалын хүн юмсын дуу авиа дуурайсан язгуураас ихэвчлэн үйл үг бүтдэг.Харин нэр үг бүтэх нь монгол хэлэнд тун ховор байдаг.

• Үг нийлэх арга

Хоёр бие даасан үг тухайн хэлний дотоод зүй тогтлоор, утга бүтцийн хувьд салшгүй нэгдэж үг бүтээхийг үг нийлэх арга гэнэ. Хоёр үгийн нэг нь нөгөөдөө үндсээрээ, эсвэл нэр үйлийн холбох нөхцлөөр холбогдож, захирагдаж бүтсэн нийлмэл үгийг угсраа үг гэнэ.Нэг нь нөгөөдөө үндсээрээ холбогдон захирагдаж бүтсэн үгийг хамжсан угсраа үг гэнэ. Нэр үг нь нөгөөдөө нэр, үйлийн холбох нөхцөлөөр захирагдан холбож бүтсэн үгийг найрсан угсраа үг гэнэ.

• Үг нийлэх аргаар нэр үг бүтэх

Үг нийлэх аргаар бүтсэн нэр үгийг нийлмэл нэр үг гэнэ. Монгол хэл нь нийлмэл нэр үгээр туйлын баян бөгөөд монгол хэлний үгсийн бүрэлдэхүүний дотор янз бүрийн ургамал, амьтан болон тэдгээрийн төрөл зүйл, өнгө зүс, хэлбэр хэмжээг илтгэсэн нийлмэл нэр үг тун элбэг тохиолддог. Ц.Өнөрбаян "Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй" УБ 2004 Үйл язгуур үндсээс нэр үг бүтэх Орчин цагийн монгол хэлэнд үйлээс нэр үг бүтээх дараах дагаврууд байна.

• Жинхэнэ нэр бүтэх

-л: санал, бодол, нэгдэл, энэрэл -лага: гарлага, орлого, мэдлэг, өрлөг, барилга, зорилго -лт: ялалт, ололт, уулзалт, эрэлт -аа: баглаа, идээ, ачаа, тулалдаан, барилдаан, шуугиан, уйлаан -уур: хадуур, хусуур, хөвүүр, бариул, соруул -р: байр, нэмэр, суурь, буурь -аар: үдээр, хазаар, тэвчээр -аас: бичээс, оёос, үдээс, зураас -дал:асуудал, боодол -дас: чавхдас, цуулдас, айдас, -с: шүүс, хөөс, шээс, дарс -г: бичиг, зураг, будаг, зориг -аач: зураач, бичээч, манаач -гч: удирдагч, сурагч, уншигч -вар: үйлдвэр, чадвар, салбар, сийлбэр -мж: үзэмж, боломж,тусламж -мт: баримт, дарамт, -м:тохом, хэрчим, алхам -ш: идэш, ууш, дээш -д: ханиад, инээд -маг: хайлмаг, зуурмаг, жигнэмэг -хуун: бүтээгдхүүн, шатахуун, Ц.Өнөрбаян "Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй" Улаанбаатар хот, 2004 он.

• Тэмдэг нэр бүтэх

-уу: ядуу, хатуу, хөлдүү, зөрүүд

-уун: хөшүүн, зэвүүн, халуун, өрнүүн, гашуун

-н: дүүрэн, доголон, салан

-нга: байнга, тогтонги, зогсонги

-нгуй: давшингуй, хураангуй,дэвшингүй

-г: махсаг, гоёмсог, хүүхэмсэг, хүчирхэг,

-маг: чадмаг, сурмаг, хуурмаг, цочмог

-уур: няхуур, долгинуур, гялалзуур

-мал: зурмал будмал, сонгомол Ц.Өнөрбаян "Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй" УБ 2004

• Идэвхгүй язгуураас нэр үг бүтээх

үүсгэгч үндэс болж байгаа идвэхгүй язгуур нь ихэнх нь дүрслэх болон орон цагийн хийсвэр утгатай язгуур байна.

Өнөрбаян Ц. "Орчин цагийн монгол хэлний үз зүй", Уб, 2004 он

Орон цагийн нэр бүтэх -ш: дээш, доош, хойш, цааш,

-р: дээр, доор, гадар, дотор,

-на: наана хойно, баруун, зүүн, гадна,

-уур: наагуур, цаагуур, баруунаар, зүүнээр

-д: цаад, дээд, доод, дэргэд Ц.Өнөрбаян "Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй" Улаанбаатар хот, 2004 он.

Үг бүтээх хэрэглүүр

Тухайн хэлний үүсмэл үгийг бүрэлдүүлж байгаа нэгжүүд мөн. Энгийн үүсмэл үгийн бүтэц дэх үүсгэгч үндэс,үг бүтээх дагавар, нийлмэл үгийн бүтэц дэх үгс, тэдгээрийг холбож байгаа үндэс үүсгэх дагавар, нөхцөлүүдийг үг бүтээх хэрэглүүр гэнэ.

• Үүсгэгч үндэс

Энгийн үүсмэл үгийн бүтэц дэх дагавар залгаж байгаа үгийн хэсэг буюу нэг бүрэлдүүлэгч нь юм. Энэ нь тухайн үүсмэл үгийн утга, бүтцийн цөм мөн.Жишээлбэл, малчин-гэдэг үгийн үүсгэгч үндэс нь мал, тээвэрчин-гэдэг үгийн үүсгэгч үндэс нь тээвэр болно.