цагаан

Монголоор

Үндэсний бичиг

ᠴ‍ᠠ‍ᡍ‍ᠠ‍᠊ᠨ

(чаган)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

тэм.

Харын эсрэг өнгө, цас шиг өнгө
Бартаа саадгүй, амар хялбар
шилж. Ариун, үнэнч, шударга сайхан сэтгэл
Тэнгэрийн эшийн арван өнгийн долоодугаар
Хошгиног

Ойролцоо үг

Нийлмэл үг

цагаан алаг - цагаан дээр ондоо өнгө хольцолдсон зүсэм

цагаан алим урга. - өндгөн хэлбэр өргөн навчтай, цагаан цэцэгтэй, ногоовтор, шаравтар шүүслэг жимстэй тураг мод, жимсийг нь идэж болно

цагаан алт - а.хими. химийн мабод; б.мөнгөн цагаан өнгөтэй, үнэт металл, гоёл чимэглэл, цахилгаан техникт хэрэглэнэ

цагаан аран урга. - уул өвс

цагаан арслан домог. - домогт гардаг, өнгө цагаан нэг зүйл гөрөөс; цастын цагаан арслан

цагаан архи - тариагаар нэрж үйлдсэн нэгэн зүйл хатуу архи

цагаан арьстан - голдуу Европ, Америк, Азийн баруун болон өмнөд хэсэгт амьдардаг дэлхийн гурван том арьстаны нэг нь

цагаан бөөм анагаах. - хүн амьтны цусны бөөм, бие махбодыг хамгаалах үүрэгтэй

цагаан бурхан/цагаан цэцэг цээр. - бодоо өвчин

цагаан буурал - цагаан зүсэм дээр улбар сор бүхий морины зүсэм

цагаан будаа - тутарга

цагаан бүрээ - дун

цагаан гэгээ - үүр тэмдэгрэх үеийн, үдшийн харанхуй болохын өмнөх гэгээ

цагаан дар-а эх шашин. - хорин нэгэн дар-а эх бурханы нэг, цагаан дар-а эх бурхан нь элдэв аюул зовлон, өвчин зэтгэр, үл зохилдох зүйлс бүгдийг арилгаж, хүссэн хэрэг бүтэж, аз жаргал, нас буяныг арвижуулдаг хэмээдэг

цагаан идээ - монголчууд малынхаа сүү шимээр боловсруулсан зүйл зүйлийн идээний ерөнхий нэр, цагаан идээнд

цагаан газар - уул хад, мод чулуугүй, бартаагүй тэгш тал газар

цагаан бичиг - уншихад хялбар, сайхан бичиг

цагаан зам - бартаа саадгүй шулуун зам

цагаан хуудас - тамга тэмдэг дараагүй албан бичиг

цагаан толгой хэлзүй. - тухайн бичиг үсэгт сурах бүгд үсэг

цагаан үсэг - уншихад хялбар үсэг

цагаан ханиад - хөнгөн ханиад

цагаан томуу - хүндрэл багатай, амархан эдгэрэх ханиад

цагаан санаа - ариун санаа

цагаан сэтгэл - хар хоргүй тусч сайхан сэтгэл

цагаан үйл - ариун шударга үйл

цагаан хүн - цайлган сайхан санаатай хүн

цагаан тэмээцэх тогл. - хэсэг хүүхэд нийлж нэг нь буур, нөгөөгөө ботго гэж нэрлэн, бусад нь ботгыг хүрээлэн зогсож буур нь ботгыг барих гэж хөөж наадах нэг зүйл тоглоом

цагаан морин жил; #зурхай. Билгийн улирлын сар нэгдүгээр -

цагаан мах - гургалдай, хос, хошгиног

Орчуулга

Хоршоо үг

хар цагаан - эсрэг утгатай хоршоо үг
цагаан цэгээн - цайвгар, цийлгэр өнгө
гэгээн цагаан - а.ариун цагаан; б.гэрэлт өдөр

Товчилсон үг

МХКЦТҮЛҮТС Монгол Хэлний Кирилл Цагаан Толгойн Үсгийг Латин Үсгээр Тэмдэглэх Стандарт

ЦМУ Цагаан Мөнгөн Ус

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

цагаан хэл ам хүрэх/цагаан хэл ам тусах - сүсэг бишрэлтэй хүмүүс бусдын урьдчилж шагшин магтаж ярилцсанаас болж ажил хэрэг бүтэхээ болилоо гэх, өвчин хүрлээ гэж үзэх

цагаандаа гарах - а.ичих айхаа барах, хээгээ алдах; б.хүн чанараа алдах, яахаас ч буцахгүй болох

арван цагаан буян - арван хар нүглийн эсрэг арван сайн үйл

мөнгө цагаан, нүд улаан - мөнгө олохын тулд яахаас ч буцахгүй байх

Хуруу - хуруу атгахүнэ хэлэлцэх буюу хаялцах

хуруу гаргахад хугарч унахаас айх - аймтгай хүнийг хошигносон утга~“Дэлгэр нөхөр өө! Тэр муу чинь хуруу гаргахад хугарч унахаас айх хүн шүү, очоод ч ямар тус байх юм (Бөх, Дамиран нар, Шинэ бэлчээр өөдөө).

хуруу дарам - цөөхөн~Айл болсон арваад жилд бүтэлтэй юм хийсэн нь хуруу дарам цөөн. Усанд явбал халтирч ойчоод усаа асгачихна. Мах хөшиглөвөл гараа эсгэчихнэ (Жа.Сарантуяа, Дэлт цагаан азарга).

хуруу дарах - цөөн~Группт ороод гурван жилийн нүүр үзэхэд нэгдлийн дарга нараас Дамбийгийн биеийг асууж ирсэн хүн хуруу дарах ховорхон (Б.Догмид, Нулимс).

хуруу дүрэх - а.хулгай хийх, бусдын юмыг завшин ашиглах~Та нар улсын хөрөнгөнд хуруу дүрнэ гэнэ ээ. Би хариуцаж яваагийн хувьд төлүүлнэ дээ (Д.Мягмар, Уянгын туужууд). б.оролцох

хуруу нэмэх - ажилд туслах, нэмэр болох~Залуу хүн хуруу нэмэхэд хөгшин хүн ухаан нэмдэг гэгчээр Цэцэгмаа гуайн үнэн ганц хүсэл нь хүнд тус хүргэх гэдэг л ажээ (Б.Бааст, Гэнэн хонгор цаг).

хуруу [хумс] урттай - хулгайч~Зарим нь яхир ярдаг. Зарим нь эрээ цээргүй мунаг шунаг. Зарим нь дотуур тамиртай доог тохуутай. Зарим нь бүр хуруу урттай, хуудуу явдалтай... (Л.Пүрэвдорж, Гар). ~Өнөөдрөөс эхлээд хувцас хунараа эмх цэгцтэй тавьж бай. Ер нь юмыг яаж мэдэх вэ, хөдөөний хүүхэд хуруу хумс урттай юм бил үү гэж хэлээд эргэж оров (Д.Мягмар, Нийлэх замын уулзварт).

хуруу хумс хөдөлгөх - бага сага юм хулгайлах~Хуруу хумсаа хөдөлгөх нь түүний хувьд амархан ажээ.

хуруу хумсаа хугалах/малтах - идэж уух, өмсөх зүүхээ умартан амьдралын төлөө зүтгэх~Хуруу хумсаа малтаж байж олсон энэ наалттай модыг хүн авахгүй (С.Лочин нар, Галтай залуу нас).

хуруун чинээ - богино, жижиг, бага~За үнэхээр бригад сумаас отор хий барь гэж шахаад ирэх юм бол бид хоёр явна уу гэхээс чамайг чинь хуруун чинээ хүүхэдтэй эзгүй говь руу явуулчихаад бид юугаа бодож суух билээ (Д.Батбаяр, Цахилж яваа гөрөөс).

↑ таван хуруу тэгшгүй

↑ чигчий хурууны чилээ гаргахгүй

↑ урт хуруутай

цагаан идээнд цацаж, хар маханд хахах - үхэхийг зайлуулан цээрлэсэн утга~Одоо чамайг амьд байхад биднийг тоомсорлохгүй баймуй. Хэрвээ хаан эцэг чамайг цагаан идээнд цацаж, хар маханд хахваас Хурсахус Буйраг хан эцгийн зовж хураасан улс, зүдэж байгуулсан төрийг байгуулсан чинь бидэнд мэдүүлэхгүй болгожээ (МНТ).

цагаан зан - цэгц шулуун зан~Тэр удаан жилийн турш өндөр уул битүү ойгоор салхи борооны дундуур ажилласаар байгаад чийрэг чиймэй бие, сайхан цагаан зантай болжээ (Малчинхүү, Тэнгэр ууланд наран мандсан нь).

цагаан нуугдлын аянга, хатсан намрын түймэр адил/мэт - догшин, долгин~Тэр цаадай хэмээгч цагаан нуугдлын аянга, хатсан намрын түймэр адил цэргийн дотор явах нь галзуу барс согтуу л хүн мэт (Инжаннаши, Хөх судар).

цагаан сарын цаасан пуужин, цагаан махан хий пуужин - унгас алдах~Шагдар шөлөө уулгалж байгаад

цагаан шөрмөс тасрах - их л үйлээ үзэх, ядарч зүдрэхийн туйл болох~Ядарч туйлдаа хүрээд, цагаан шөрмөс нь тасарсан ч гүрийж мэдэх нөхөр гэж байгаа.

цагаан хэл ам болох/хүрэх/тусах - бусдын атаархлаас болж ажил хэрэг бүтэхээ болилоо гэх~Олноос гайхуулан онцгойрох тохиолдолд орчны хүмүүс атаархан шуугих мөчөөрхөх, дөвийлгөн хөөргөх нь ихэдвэл цагаан хэл ам болох ажээ.

цагаан ястай - сэхээтэн удамтай~Тэр үеийн манай томчуул цөм, хоёр, гурван хэл мэддэг, гэрийн боловсролтой, язгуурын сэхээтнүүд байсан төдийгүй урлаг, уран сайхан, утга зохиолын өндөр таашаал мэдрэмжтэй, цагаан ястай, тайж угсаатай хүмүүс байсан (Б.Догмид).

цагаандаа гарах - хүн чанараа алдах, яахаас ч буцахгүй болох~Үгүй ер, хэрэг явдлын уршиг иймдээ хүрээ буй. Пунцаг тэд нар цагаандаа гарч хуйвалдан сүлбэлдээ буй! (З.Баттулга, Хөх тэнгэр). ~Энэ цагаандаа гарсан өлөн чоно хоньчин эзэн нь удаан хугацаагаар хоньдоосоо холдон явахыг үзээд, цэцэгсийн дундуур мөлхсөөр сүргийн захад очиж ухасхийн дайраад тарган хонийг нударсан нь энэ юм (Зян Рун, Чонон сүлд).

↑ ам нь цагаан

↑ арван цагаан буян

↑ ариун цагаан мөр

↑ гурил хулгайлсан хүний гуя цагаан

↑ мөнгө цагаан, нүд улаан

↑ хар цагаан дуугүй

Хэвшмэл хэлц

Залуу хүн худал хэлэх

Цагаан морь шаварт унахтай адил

Сайн эр зарганд унасан

Цагаан морь шавард унасан хоёр адил

Хар санаатын хар буурал

Цагаан санаатын цагаан шар

Цаг нь болбол

Цагаан арсланг шоргоолж барина

Цаг цагт нэг цаддаг

Цагаан сард нэг цаддаг

Үе үе нэг цаддаг

Үхэр алахад нэг цаддаг

Цаг цагт шинэлэх биш

Цагаан сараар ганцхан

Өдөр өдөр шинэлэх биш

Өвлийн эцэст ганцхан

Цаг нэгээрээ байдаггүй

Цагаан өнгөөрөө байдаггүй

Цагаа ирэхэд

Цагаан мөнгө ч харладаг

Цагаан зүг

Зөөлөн үйлс

Цагаан зээр

охин хоёр нутаггүй

Царил

зээтүү хоёрт эзэн мундахгүй

Цагаан ишгэн малгайд урд хойд үгүй

Цагаан сарын хүнд өдөр шөнөгүй

Цагаан морийг ногоо хатгана

Цагаачин хүнийг цагаа хатгана

Цагаан морины толгой дээр цахилгаан буухад

Шар өлөгчний дотор сар тусна

Цагаан мөнгийг олоход хялбар

Цаг мөчийг олоход бэрх

Цагаан нуугдал аянга

Хатсан намрын түймэр

Цагаан өнгө хиртэхэд амархан

Урт юм тасрахад амархан

Цагаан сарын цаасан пуужин

Цагаан махан хий пуужин

Цагаан сэтгэл рашаан болно

Хар сэтгэл хор болно

Цагаан толгой үзээгүй бичээч

Маяг үзээгүй зурхайч

Цагаан хяруу нарыг даахгүй

Цаасан шувуу жаврыг даахгүй

Цагаан хяруу нарыг даахгүй

Цагаан өнгө хирийг даахгүй

Царс мод цартай

Цагаан будаа өлтэй

Чоно өлсвөл

Цагаан ногоо иднэ

Аман зохиолд орсон нь

Ертөнцийн гурав

ертөнцийн гурван цагаан

Өсөхөд шүд цагаан

Өтлөхөд үс цагаан

Үхэхэд яс цагаан