хамар

Монголоор

Үгийн дуудлага

[xamar]

Үндэсний бичиг

ᠬᠠᠪᠡ᠊ᠷ
ᠬᠠᠮ‍ᠠ‍᠊ᠷ

(хамар) ~ хашаа (хабар) ~ ам

Галиглах зарчим

Үгийн утга

I нэр.

1. биезүй. Хүн, амьтны үнэрийг мэдрэх, амьсгалах эрхтэн
3. Хазаарын хамардай;
4. Гутлын хоншоор

II нэр.

1. Хашаа байшин, сав хэрэгслийг дундуур нь таслах хана
3. Ном, дэвтрийн нэгэн хуудас
4. Үргэлжилсэн уулын хяр, хянгадуу гүдгэр, хөтөл
5. Нумны гичрийн үзүүрт заадаслан хийсэн эвэр хөвчлүүр.

===Ойролцоо үг=== ооооооооо

Нийлмэл үг

хамрын говил/хамрын самсаа - хамрын угалзны доорх хотгор

хамрын омог - хамрын үзүүр

хамрын мөгөөрс - хамрын багана болон бусад ясархаг нэхдэс

хамрын нуруу - хамрын дээд хянган хэсэг

хамрын нүх - хамрын сүв, үнэр үнэртэх, амьсгал авах сүв

хамрын сиймхий хатгах - мал ханиах, амьсгаадах, тээрэх зэрэг шинжтэй өвчний үед хамрын ясны хоёр талын хонхорт хамрын нүхнээс дээш хоёр хуруу зайд гүн хатгаж хамрын дээд венээс цус авч эмчилдэг мал эмнэх уламжлалт арга

хамрын тамхи - хамраар үнэрлэж татах нунтаг тамхи

хамрын угалз - хамрын нүхний хоёрр хажуугийн хагас дугуй хэсэг

хамрын үзүүр - хамрын нүхний дээд талын толхүү хэсэг

хамрын үрэвсэл анагаах. - хамрын хөндийн салст бүрхэвч ямтах өвчин

хамрын хөндий - үнэрлэх эрхтний хөндий

хазаарын хамар - хазаарын морины хамар дээгүүр гарах хэсэг

гутлын хамар - гутлын үзүүр хэсэг

хамар барих - таславч барих

хамар хуудас - хоёр нүүр бүхий нэг хуудас

гурван хамар бичиг - нэг хуудас, нэг нүүр бичиг буюу гурван нүүр бичиг

хамар давах - хөтөл давах

далны хамар - амьтны дал ясны тууш сэрвэн яс

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

ха|мар нэр. ~ ам хорш., хамрын, хамарт

Хоршоо үг

• хамар ам - амьтны үнэрлэх, үмхэх эрхтэн
• хамар нармай - хүн, амьтны үнэрлэх эрхтэн
• хамар хоншоор - хүн, амьтны үнэрлэх, агаар сорон уушгинд оруулах эрхтэн болон түүний үзүүр хэсэг
• ам хамар - хүн амьтны үнэрлэх, үмхэх эрхтэн

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

хамар амаа долоох - шунан хорхойсох

хамрыг нь нээх - хамраас нь цус гаргах

хамрын нүх нь сартайх - а.бардамнан ихэрхэх, ихэмсэглэх; б.ихэд уурлан бухимдах

хамрынхаа үзүүрийг харах - а.айх эмээх, дуугүй номхон байх; б.шилж. хол ирээдүйг үл бодох гэсэн санаа

хамраа сөхөх - бардамнан ихэмсэглэх, их зан гаргах

хамар доор хагархай гэгчээр - амны зоргоор

хамар сэтлэм - маш хурц үнэртэй

хамарт нь баас түрхчихсэн юм шиг - ярвагар, их зантай

хамраас нь хөтлөх - аргадан дагуулах гэсэн санаа

хамраараа газар хатгах - а.туйлдан ядрах, ихэд эцэж сульдах; б.хэрэг явдал мухардах

хамраас нь цус гаргах - амьтан алах

хамар дээр тулах - цаг хугацаа тулах, даруй хийхээс өөр аргагүй болох

хамар хатгах юмгүй - өвс ногоо муутай

хамрынхаа үзүүрээс цааш хардаггүй - алсын бодолгүй

хамар амаа долоох - шунан хорхойсох~Харийн газраас ирсэн хамуутай зэвхий нохойнууд халхын хүүхнийг үзээд хамар амаа долооно уу (Д.Нацагдорж, Би биш).

хамар доор/дор - ойр байгаа,ойрхон байгаагаа~Тэр хамар дороос нь оргон босож, чөлөөт үхлийн замыг сонгох вий гэсэндээ тэр гинж, шон, хүзүүвчний бөх бат чанарыг ойр ойрхон шалгадаг болов (Зян Рун, Чонон сүлд).

хамар доор хагархай - амны зоргоор~Та нарт хэлэхгүй, хүний ярьсан юмыг хамар доор хагархай байна гээд л хэлээд байж болохгүй (Д.Даржаа, Нөхөд). ~Юмыг яаж мэдэх вэ, хамар дор хагархай юм заяасных гэж бурж байтал нэг мэдэх маань энэ хэдийг минь баллачих бий гэж зүрх шимшрэхдээ амаа тас жимийж явдаг юм (Н.Надмид, Түмэннаст гуай).

хамар сөргөх - зодох~Өөрийн эрхгүй шахаанд орсон сумын дарга үүдэнд суудаг бичээч хүүхнээ дуудлаа. Манай нэгдлийн архичингууд дотор чинь агсам согтуу тавьж амьтан хүний хамар сөргөчихмөөр зовхи нь өөдөө амьтан юу байдаг билээ (Б.Догмид, Оосор бүчгүй орчлон).

хамар сөхөх - онгиргон зан ихэмсэглэх~Олсон мөнгөнийхөө хэмжээгээр шоудаж, өөрийгөө ихэд бодон, хамар сөхдөг түүнд дургүй уран бүтээлч олон байдаг юм билээ.

хамар сэтлэм - хурц үнэр~Уулын сүүдэр хүүшилж ирэхийн үес майхны зүгээс оройн хоолны дохио харанга дэлдэх сонсдов. Тэнд тогоо тогоо хоол уур савсуулан даргиж, хамар сэтлэм сайхан үнэр ханхийж байгаа (Д.Цэдэв, Дангийн даавуу майхан).

хамар хатгах өвсгүй - тэжээл өвс барагдах~Бэлчээрийн асуудлыг яаралтай шийдэхгүй бол хамар хатгах өвсгүй талд мал малчин хоёр элгээрээ мөлхөж эхэлснийг ч санууллаа.

хамар хорсох - муу муухай үнэр гарах~Итгэлт хураалттай торгоны доод талаас барьж үзээд илжирч эхэлснийг мэдэж ёжтой инээмсэглээд хамраа шантайлган шиншлэв. Удаан жил дарагдсан юмны чийг даасан хөгцийн үнэр хамрыг нь хорсгов (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

хамар хэрэх - уулын халз дагах эсвэл байрлах буюу огтлон өнгөрөх~Хав харанхуй урт жалга, хавцал хавчуур хөндий жалга, хамар хэрсэн мухар жалга аа (Өсөхбуян, Сайхан уул).

хамарт нь баас түрхсэн/түрхчихсэн юм шиг - (бүд.) ярвагар, их зантай~Аа цус. Юу гээч болоод хамарт нь нохойн баас түрхчихсэн юм шиг энэ муу ингэж их ярваганадаг билээ (Д.Гармаа, Цагаан булаг).

хамарт утаа орох/хамарт нь утаа суух - элдэв хүчир бэрхэд тулгарч хаширжин томоожих~Би чинь та нараа бодвол хал үзэж, хамарт утаа орсон хүн шүү. Урьд би нөхөр Янь Жинь Иүйн удирдуулсан японыг эсэргүүцэх партизан цэрэгт явж байлаа. Дараа нь тэндээсээ салаад уснаас гарсан загас шиг эм үрээ дагуулж энд тэнд тэнэж, идэж өмсөхгүй явж байв (А.Одсэр, Нандин чанар). ~Мөнхсүх хагас жилийн турш хал зовлон амсаж, хамарт нь утаа орсны хамт хүнд зарагдан хойш урагш гүйх арга дэмийг ч бага сага сурч, анх ирснээ бодвол хоол цайг ч нэлээд сайн хийж чадах болжээ (Магсаржав, Уугийн гол угалзлан урсана). ~Хамарт нь утаа суусан догь толгой” нэртэй Хишигтогтох шөнө бүр явж хээр хоноод үүрийн шувуу шиг эргэдэг зуршилтай болов (Саранвайжав, Зандан хүрэн морь).

хамарт утаа оруулах - хүчрийг мэдрүүлж, хашир хэрсүү болгох, хашраах, сургамж авахуулах~Шүүмжлүүлээд юу хийх юм гэнэ ээ? Түүний хамарт нэг утаа оруулахгүй бол болохгүй, аав аа, чи сонс, тэр эрт тугалласан үнээ шөнөдөө яваад болохгүй гээд, тэр шөнө манай хүн чинь харин хойд замбадаа хэдэн үнээ хориод үүдийг нь уячихжээ. Чингэсэн чинь Жаажаа хөгшний харагч үнээг нь арай л гэдсийг нь хага мөргөчихсөнгүй (Сарандорж, Санжаа, Дахиж урагшлая). ~Энэ муу хүүхэн одоо ч ээжээрээ наадам хийх юм уу? Үг хамар мэдэхгүй та муусайн хүүхдийг бүр нэгээр нь цэрэгт явуулж, хатуу чанга амьдрал хийлгэж, хамарт нь бага утаа оруулж авъя (Дугарзайсан, Цэрэгт мордов).

хамар цоргих - хамар хорсготол их л үнэртэх~Айлууд зуны туршид хураасан өрмөө хайлуулан, гадуур нь гарахад шар тосны эхүүн хурц үнэр, нэрмэл архины исгэлэн үнэртэй холилдон хамар уруу цоргин анхилж байдаг (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

хамраа сөхөх - бардамнан ихэмсэглэх, их зан гаргах~Барилгын шинэ ажилчдын дундаас ганцаараа ялгаран онц үзэгдсэндээ Жамц омогшин хамраа сөхсөнгүй (С.Бадраа, Улаанбаатар минь сайн байна уу).

хамраа дөрлүүлэх - бусдын эрхэнд орох, эрхшээгдэх~Хамаг юмаа алдаж, насны эцэст хамраа дөрлүүлж амьдарна гэж даанч санаагүй биз ээ.

хамраараа газар хатгах - а.туйлдан ядрах, ихэд эцэж сульдах~Гэвч Жамц, Очирсуурь хоёр шаварт унасан шарын эзэн хүчтэй гэж өглөөнөөс харанхуй болтол ажиллах тул хамраар газар хатган унатал ядрах болов (С.Бадраа, Улаанбаатар минь сайн байна уу). ~Тийн зуур самбаачлан хашлаганаас үсэрч буухдаа хамраараа газар хатган унаад ухаан нь балартаж хэсэг зуур хэвтэв (Х.Зандраабайдий, Ганцаардлын гаслан). б.хэрэг явдал мухардах

хамраас нь хөтлөх - аргадан дагуулах~Гуйж гувшаад л хамраас нь хөтлөөд л ирэхээс дээ.

хамраас нь цус гаргах - амьтан алах~Туулайн хамраас цус гаргах нь бүү хэл, буу ч дуугаргалгүй тартагтаа тултлаа ядарчихаад ирсэн ч баяр хөгжилтэй ирдэг хүүгийнхээ баргар хачин царайтай ирсэнд эх нь хирдхийн гайхав (Б.Бааст, Хар үнэг). ~Жалбуу чонын авд явав. Нэг ч чонын хамраас цус гаргасангүй. Хавар болов (Б.Бааст, Гэрийн, хээрийн хоёр хар амт).

хамрынхаа хатуу зөөлнийг үзэлцэх - зодолдох~Хааяа хоорондоо муудалцаж хамрынхаа хатуу зөөлнийг үзэлцээд авна (С.Эрдэнэ, Тэнгэрийн хаяа энүүхэнд).

хамрын хорхой хөдөлгөх - үнэрээрээ дурлуулах, шунал татсан сайхан үнэр үнэртэх~Хувингийн цог дээр тавьсан пад хар гуулин тавраас хөх цайн үнэр ханхалж цайнд дуртай Бавуугийн хамрын хорхойг хөдөлгөж байлаа (Чимэддорж, Шар мөрний долгион).

хамрын үзүүрээ харах/шагайх - айж эмээх буюу дуугүй номхон байх~Гүн туслагч нар морилж явахыг ардууд үзээд

↑ хянган хамрыг нь цааш хийх

Хэвшмэл хэлц

Ам жимийн

Хамар хавчиж явах

Газар хатуу

Хамар зөөлөн

Нүүр өгөхөд

Хамар авахгүй

Хаа гуяндаа тушаа

Хамар амандаа хоршоо

Хаа нь гуяндаа түшээ

Хамар нь амандаа хоршоо

Хаашаа боловч ханш нь нэг

Хамар аманд нь амьсгаа нь нэг

Хадан дээрхийг хараад

Хамар дорхоо хардаггүй

Хамар амны зам нь нэг

Хаашаа боловч ухаан нь нэг

Хамар амны нүх нь нэг

Хамаатан садны сэтгэл нь нэг

Хамар доорх хагархай сорвиноос

Хамаг хэрэг үүсэж гардаг

Хамар доорх хагархай сорвиос

Хамаг хэрэг үүсдэг

Хамар заавал чих онохгүй

Хамар ихтийн нус их

Ханцуй ихтийн нударга их

Хамар муу өөрийнх нь

Халамж муу ханийнх нь

Хамар ойр боловч

Хазаж дийлэхгүй

Хамар тамхи хамрын хань

Хайлаас бургас нутгийн хань

Хамар томтын нус их

Хөл томтын гутал их

Хамба ламын багал нохой

Хамар тамхинд дурлана

Харчин вангийн тэмээ

Давстай ногоонд дурлана

Хараа муудвал нуухтана

Хамар муудвал нустана

Чих муудвал шуугина

Цээж муудвал бөгтийнө

Хараал чинь ерөөл бол

Хамар чинь дэгээ бол

Хар илжиг унаж

Хар хошуунд золиул

Хаяа багтвал бууна

Хамар багтвал ууна

Аман зохиолд орсон нь

Зүйр үг

Аальгүйгээс хамаргүй нь дээр

Тайлбар: зан аашаа хянаж яв