үгсийн сан

Монголоор

Хадмал үг

[англ. vocabulary]

[ор. лексикон]

Тайлбар

хэлшинжлэл.

Ямарваа хэлний нийт үг, түүний тогтолцоог бүхэлд нь тухайн хэлний үгсийн сан гэдэг. Үгсийн санг дотор нь үгсийн үндсэн сангийн үгс ба үндсэн сангийн бус үгс гэж хоёр ангилдаг.

Үгийн сан

Аливаа хэлний бүх үгийг нийтэд нь тухайн хэлний үгийн сан гэдэг. Тухайн хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүний тоог тодорхойлон гаргах боломжгүй. Мөн хэлүүдийн үгс нь нийгэм, шинжлэх ухаан техникийн хөгжлийг даган хувиран өөрчлөгдөж, шинэ үгээр ямагт сэлбэгдэж байдаг. Тухайлбал,Францын хэлшинжлэлч нар эх хэлнийх нь үгийн сан 10 жил тутамд 25 хувиар шинжлэгддэг болохыг тогтоожээ. Хэлний үгийн сангийн үгийн тоо олон ч тэдгээр нь илэрхийлж буй утга үүргээрээ хэд хэдэн томоохон бүлэгт хамаарагдах ба энэ нь тэдгээрийн ангилах бололцоо олгодог. Ингэхдээ, үгсийг аймаглан хуваахаас гадна илэрхийлж буй утга, үүрэг, хэрэглээгээр нь шинэ ба хуучирсан үг, аман ярианы ба бичгийн хэлний үгс ойролцоо ба эсрэг утгат үг, төсөөт үг, төрөл үг, ижил үг, харь үг, өвөрмөц хэлц, хэвшмэл хэлц гэж ангилж болно.

Үгийн сангийн бүрэлдэхүүн

Аливаа хэлний үгийн сан нь тухайн хэлээр хэлэлцэгч ард түмний туулж өнгөрүүлсэн түүхийн урт удаан хугацааны турш бүрэлдэн тогтдог. Цаг хугацааны эрхээр зарим үг хэрэглэгдэхээ больж мартагдан хуучравч, нийгмийн дэвшил хөгжлийн явцад шинэ шинэ үг/голдуу нэр томьёо/ бий болж, түүнчлэн харь хэлний үг/гадаад гаралтай үг/, олон улсын чанартай үг орж ирэн үгийн сангийн бүрэлдэхүүн ямагт баяжин, өөрчлөгдөж байдаг. Ер нь аль нэг хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүнийг ангилахад баримтлахад зарчмийн талаар эрдэмтэд бага сага санал зөрүүтэй байх боловч ерөнхийдөө уугал үг, харь үг гэсэн үндсэн хэсэгт хуваан үзэх тал бий. Зарим судлаач олон улсын чанартай үгсийг мөн үгсийн сангийн бүрэлдэхүүний биеэ даасан нэг хэсэг гэж үздэг юм. Угтаа үгийн сангийн бүрэлдэхүүнийг судлах нь үгийн гарал судлалтай холбоотой. Нөгөөтэйгүүр нийгэм хэл шинжлэлийн талаасаа үгийн сангийн нэгжүүд нь бие биеэсээ хэрэглэгдэх байдал, хэрэглээний хүрээ, найруулгын ямар төрөлд хамаарах зэргээрээ ялгардаг. Энэ байдал дээр үндэслэж үгийн санг дараах байдлаар ангилж болно. Бидний өдөр тутмын харилцан ярилцаж байгаа монгол үгс нь монгол хэлний үгийн сангийн өчүүхэн бага хувийг эзэлдэг. Орчин цагийн монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүнийг гарал үүслийн үүднээс уугал монгол үг, зээлдсэн үг, олон улсын чанартай үг гэж хуваан үзэж болно.

1. Монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүний зонхилох хувийг уугал үг эзэлдэг. Харин хэрэглээний талаас, нийт хэлний үг, хязгаарлагдмал хэрэглээний үг гэж 2 хувааж болно. Нийт хэлний үг гэдэг нь тухайн хэлний олон аялгуугаар хэлэлцэгчдийн мэдлэг, хэвлэл болон олон нийтийн мэдээллийн бусад хэрэгсэлд өргөн ашигладаг, үндэсний утга зохиолын хэлний үг. Хязгаарлагдмал хэрэглээний үгэнд нутгийн болон салбар аман аялгууны үг, мэргэжлийн үг, этгээд үг зэрэг багтана.

Үгийн сангийн төрөл

Үгсийн сангийн төрөл зүйлд ижил нэр, ойролцоо нэр, эсрэг нэр, хэлц үг, шинэ үг багтана. Хэлний үгийн сан баялаг гэдгийг зөвхөн олон үгтэйгээр нь төдийгүй нэг үгээр хир олон утга илэрхийлэх ойролцоо үг, ижил үг, эсрэг үг хир олон байгаагаар нь тулгуур хийж болно. Аливаа хэлэнд утга үүрэггүй үг гэж нэг ч байдаггүй. Үүнийг утга зүйн үүднээс, олон утгат үгс, ижил үгс гэх мэтээр ангилдаг. Монгол хэлний үгийн сан нь шинжлэх ухаан техникийн ололт хөгжлийг дагаж байнга арвижин хөгжиж олширч байдаг. Тухайлбал ижил боловч тус тусдаа биеэ даасан утгатай өөр өөр үгс монгол хэлэнд цөөнгүй тохиолдож байна. Ийм үгийг ижил нэр гэнэ. Жишээ нь: Тав тавлах

Муугаар үзэх утга бүхий үг - хүний муу тавламтгай. Ядарсан цагт нь тавлаж болохгүй.

Тухлах тайвширах байдал заасан үг - та морио идүүлж, тавлаж хоноод явбал дээр,- буудалд байвал арай тавтай байх, -бороо ороод тав алдуулж байна,-Таны тавыг алдуулах вий гэсэн хэрэг байх.

Хадаасны толгой зэргийг нэрлэсэн үг - Тавтай хадаас, хэлтгий тавтай хадаас, хадаас тавлах, шарх тавлах, тав ховхлох гэх мэт.

Дуудлага нь харилцан өөр боловч утга нь хоорондоо ойролцоо үгс байдаг. Ийм үгсийг ойролцоо нэр буюу синоним гэнэ. Жнь: бодох, санах, сэтгэх,

ярих-хэлэх-өгүүлэх-хүүрнэх, чальчих,донгосох

өршөөл-уучлал-нигүүсэл-энэрэл

Зовох-зүдрэх-тарчлах-энэлэх,шаналах-нэрвэгдэх-тамлагдах

Заяа-тавилан-хувь-төөрөг

Давших довтлох-жирийх-харайх-хурдлах

Хэтрэх-даврах-гаарах-дэндэх

бүгд-цөм-хамаг-хотол-бүх-хуу-булт-цугаараа-нийт-даяар

буруу-ташаа- алдаатай-гажуу гэх мэт.

Үгсийн сан дахь үгс нь утга харилцан ойр байхаас гадна бас утга харилцан эсрэг байх ёс бий. Утга харилцан эсрэг байвал эсрэг нэр гэнэ. Жнь: Хурдан-удаан

олон-цөөн, том-жижиг, их-бага, хар-цагаан, өндөр-нам, явах-зогсох,

үхэх-төрөх, мандах-мөхөх, нүгэл-буян,

өдөр-шөнө, гэрт-гадаа, эх-адаг, ар-өвөр, босох-суух гэх мэт

Нийгмийн амьдралд гарч байгаа шинэ зүйлийг дагалдан гарч ирсэн бөгөөд энэ нь олон түмэнд бүрэн ойлгомжтой болж хэлний хэрэгцээнд идэвхтэй хэрэглэгдээгүй байгаа хэсэг бүлэг үгийг шинэ үг гэнэ. Халуун чулуу долоох гэсэн үгийг анхаарч үзвэл эдгээр гурван үгийг ган ганцаараа байхдаа илрүүлж байсан утга нь үгүй болоод сая гурвуул нийлж хашир хал үзсэн гэсэн нэгэн утга санааг гаргах ба аль нэг үгийг өөр үгээр сольж огт болохгүй. Ийм үгийг хэлц үг гэнэ.

Жнь: гар бариад шуу барих

нойрноос морио, чөмөгнөөс хутгаа

шар нар бор хоног

суусан газраас шороо атгах

Заяа-тавилан-хувь-төөрөг

уул үзээгүй хормой шуух, ус үзээгүй гутал тайлах

Хэлц үгийг дотор нь: өвөрмөц хэллэг, хэвшмэл хэллэг хэмээн 2 ангилна.

 Хэлц үгийн дотор багтсан үгсийг утгын талаар салган задалж болохгүй, цөмөөрөө нийлж нэгэн бүхэл утга санааг илтгэнэ, үг тус бүрийн бодит утга алдагдсан байвал өвөрмөц хэллэг /идиом/ гэнэ. 
Жишээ нь: Хөл алдах, хоол буудах, нүд дүүрэн, нүд хальтрах, элэг барих, буу халах гэх мэт. 

Утгын хувьд дотор нь салгаж болох боловч хэлэнд бэлэн байдаг, ихээхэн тогтвортой үг хэллэгийг хэвшмэл хэллэг гэнэ. Жнь:

Эрхийг сурахаар бэрхийг сур

Дуслыг хураавал далай болно, дуулсныг хураавал эрдэм болно

өөртөө хир халдаахгүй хүн

санаа байвч чадал хүрэхгүй хүн

айлд хавар, гэртээ намар

Хэрэглэгдэх байдал

идэвхтэй үгс, идэвхгүй үгс гэж 2 ангилна.

1. Хуучин үгс
2. Түүхэн үгс
3. Шинэ үг

Хэрэглээний хүрээ

Өргөн хэрэглээний үгс

Тодорхой хэрэглээний үгс

Нутгийн аялгууны үгс

Мэргэжлийн үгс

Нэр томьёо

Этгээд үгс

Ер нь дан ганц уугуул үгсээсээ бүрдсэн үгийн сантай хэл гэж байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл аливаа ард түмэнтэй ямар нэг талаар харилцаа холбоонд орших ба үүний тодорхой ул мөр нь тэдний хэлэнд харь үгээр илэрдэг. Иймд ямар нэг хэлний үгийн сангийн үүслийн хувьд уугал үгс, харь үгс хэмээн ангилдаг нь үндэслэлтэй зүйл юм. Уугал үгс нь тухайн хэлний үгийн сангийн үндсэн хэсгийг бүрэлдүүлэх цөм хэсэг бөгөөд уг хэлэндээ олон мянган жилийн турш оршин хэрэглэгдж ирсэн байх төдийгүй тухайн хэлний үг бүтэх ёсны дагуу шинэ тутам бий болж байдаг. Орчин цагийн монгол хэлний үгийн сангийн гол хэсэг нь өөрийн хэлний үгс болно. Энд мөн гарлын холбоо бүхий түрэг хийгээд манж-түнгүс хэлний дундын үгийг ч оруулан үзэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл монгол, түрэг, манж, түнгүс хэлний дундын үгс гэдэгт эдгээр хэлний аль алинд нь байдаг үгсийг нэрлэж болох жишээтэй.

Найруулгын төрөл

Ярианы үгс, бичгийн хэлний үгс,найруулга дундын үгс

 Үг бүхэн утгатай байх бөгөөд зарим үг зөвхөн нэг чиглэсэн утгатай байхад, нөгөө зарим үгс салаа салбар олон утгатай, зарим үгс хоёр гурваараа нийлж нэг үгийн адил утга илэрхийлэх зэргээр утгын хувьд мөн ялгаатай байдаг. Эдгээр шинжүүдийг ялган таньж монгол хэлнийхээ үгийн санг судалж, суралцсанаар санаа бодлоо зөв оновчтой илрүүлэн гаргадаг, үгийг чөлөөтэй сонгож найруулан хэрэглэдэг болох боломжтой юм. Түүнчлэн үгийн санг мөхөс мэдсэнээр эрт эдүгээгийн ном зохиол унших, газар газрын хүн ардтай уулзан ярилцах зэрэгт буруу зөрүү ойлголцох тал ч бий.