хувийн цагдаагийн болон аюулгүй байдлын салбар /хууль сахиулах үйл ажиллагааг хувийн сектор гүйцэтгэх

Хадмал үг

[англ. private policing, private security]

Тайлбар

Гэмт хэргийн өсөлт, ард иргэдийн гэмт хэргээс сэрэмжлэх үйл явдал нэмэгдэж байгаа болон шинээр бий болж буй аюул заналуудтай тэмцэх, аюулгүй байдлыг хангахад төрийн цагдаагийн байгууллага гол хүч гэж тооцогдохын зэрэгцээ сүүлийн жилүүдэд хөгжингүй болон хөгжиж байгаа орнуудад хувийн аюулгүй байдлын салбар эрчимтэй хөгжиж байна. Хувийн аюулгүй байдал болон хамгаалалт гэдэг нь гэрээний үндсэн дээр төлбөртэйгөөр үйлчлүүлэгчдийн амь нас эрүүл мэнд, эд хөрөнгийг хамгаалах үйл ажиллагааг хэлнэ.

Хувийн аюулгүй байдлын салбар нь дан ганц Америкийн Нэгдсэн Улсын хэмжээнд хязгаарлагдах ойлголт биш. Учир нь тухайн салбар нь Их Британи, Канад, Өмнөд Африк, Кени, Бразил болон Азийн зарим нэг улсуудад байдаг ойлголт юм. Энэхүү нийтлэлд бид АНУ-ын хувийн аюулгүй байдлын салбарыг авч үзэх бөгөөд тухайн салбар нь маш урт түүхтэй билээ. АНУ дахь хамгийн анхны хувийн аюулгүй байдлын компанийг 1850 онд “Pinker-ton Agency” гэсэн нэртэй байгуулж байсан бөгөөд тэд хамгийн анх “хувийн мөрдөгч” буюу “private eye” гэдэг нэр томьёог сэджээ. Мөн 1850 онд “American Express” компанийг байгуулснаар маш олон төрлийн хувийн цагдаагийн үйл ажиллагаанууд бий болсон байна. Хожим нь “American Express” компани нь “Adams Express” болж хувирсан ба тэд аюулгүй тээврийн хэрэгслээр мэргэшсэн компани юм. АНУ-ын хамгийн анхны хулгайн дохиоллын систем болон бэлэн мөнгө тээвэрлэдэг хувийн компаниудыг 1858 болон 1859 онуудад тус тус байгуулсан байна. Эдгээр хувийн компаниудыг байгуулах болсон учир шалтгаан нь АНУ-ын газар зүйн онцлогтой холбоотой. Учир нь тухайн цаг үед дийлэнх цагдаагийн газрууд хөдөө орон нутагт бус хот суурин газруудад гол төлөв үйл ажиллагаа явуулдаг байсан тул тэд нэг мужаас нөгөө муж уруу эд барааг аюулгүй тээвэрлэхэд анхаарал хандуулах боломжгүй байсан юм.

Харин орчин цаг үеийн АНУ-ын хувийн аюулгүй байдлын салбарыг хөгжлийн асуудлыг үндсэндээ хоёр судалгааны ажлаас авч үзэх боломжтой. Тэдгээр нь “Холлкрестын нэгдүгээр тайлан: Америк дахь хувийн харуул хамгаалалт болон цагдаа” болон “Холлкрестын хоёрдугаар тайлан: 1970-2000 он дахь хувийн аюулгүй байдлын салбарын чиг хандлага” гэсэн судалгаанууд юм /1985 болон 1990 онд тус тус хэвлэгдсэн/. Эдгээр судалгааны ажлууд нь чухам АНУ дахь хувийн аюулгүй байдлын салбар нь төрийн хууль сахиулах салбараас гурав дахин том хэмжээтэй гэж тооцоолсон байдаг. Гэхдээ, яг бодит байдал дээр энэ тоо нь 2 төрийн цагдаагийн алба хаагч тутамд 3 хувийн аюулгүй байдлын ажилтан байдаг гэсэн тооцоололтой дөхөм юм (Жох 2004; Склански 1999). Яг одоогийн байдлаар Америкийн Нэгдсэн Улсад ойролцоогоор арван мянга гаруй хувийн аюулгүй байдлын компаниуд байдаг ба тэдгээр нь 1.5 – 2 сая гаруй ажилчинтай байдаг гэсэн судалгаа бий (Мандел 2001). Хэдийгээр хувийн цагдаагийн салбарын талаарх судалгаа, тооцоо янз янз байдаг боловч тус салбар нь төрийн хууль сахиулах салбараас илүү том, илүү түгээмэл бөгөөд уян хатан юм. АНУ дахь хувийн аюулгүй байдлын салбар нь ойролцоогоор 10 тэр бум доллар жилдээ олдог гэсэн тооцоо байдаг байна (Жох 2004)

Монгол Улсад хувийн аюулгүй байдлын салбарыг тайлбарласан тодорхойлолт байдаггүй. Тэр тусмаа одоогоор хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа холбогдох хууль тогтоомж, түүний дотор Гэрээт харуул хамгаалалтын тухай хуульд ч “хувийн аюулгүй байдлын салбар”-ыг тодорхойлж өгөөгүй байна. Харин уг хуулийн 3 дугаар зүйлд харуул хамгаалалт гэж харуул хамгаалалтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллага гэрээний үндсэн дээр үйлчлүүлэгчдийн эд хөрөнгө, объектыг хамгаалах үйл ажиллагааг хэлнэ гэж тодорхойлжээ. Мөн хувийн хамгаалалтын тухай хуулийн 3 дугаар зүйлд хувийн хамгаалалт гэж хувийн хамгаалалтын үйл ажиллагаа эрхлэх эрх бүхий этгээд гэрээний үндсэн дээр үйлчлүүлэгчдийн амь бие, эрүүл мэндийг гэмт халдлагаас хамгаалахыг энэ хуулиар хуульчлан тодорхойлсон байна.

Эндээс харахад Монгол Улсад “хувийн аюулгүй байдлын салбар” гэсэн нэгдмэл хууль одоогоор байхгүй байгаа төдийгүй түүний зарим төрөл болох “харуул хамгаалалт” болон “хувийн хамгаалалтыг” /personal security/ 2 өөр хуульд тусад нь тусгажээ. Харин БНСУ-ын хувьд хувийн аюулгүй байдлын салбарын хууль хэмээх нэгдмэл нэг актанд “хувийн аюулгүй байдлын салбар” /security service/ гэж юу болох, түүний төрөл хэлбэрүүдийг тус тус нарийвчлан тодорхойлж зохицуулсан байна.

Бидний үзэж байгаагаар, “хувийн аюулгүй байдлын салбарыг” as ашиг олох зорилгоор хувь хүн, байгууллага болон хуулийн этгээдийн объект, эд хөрөнгө, хүний амь бие, эрүүл мэндийг болзошгүй аюулаас хамгаалахын тулд гэрээний үндсэн дээр хувийн хамгаалалтын аж ахуй нэгж болон эрх бүхий этгээдээс явуулж буй хуулиар зөвшөөрсөн үйл ажиллагааг хэлнэ гэж тодорхойлж болох юм.