халуун

Монголоор

Үгийн дуудлага

[xalu:n]

Үндэсний бичиг

ᠬᠠᠯ‍ᠠ‍ᡍᠣ᠊᠊ᠨ

(халагун)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

тэм.

1. Дулааны хэмжээ өндөр
2. Хүн, амьтны биеийн дулааны хэмжээ
4. Таван амтын нэг, чинжүү, гаа зэргийн ааг

Нийлмэл үг

халуун агаарт орох - халаасан агаар бие махбодод өвөрмөц үйлчлэл үзүүлж зарим өвчнийг анагаах чанартайд үндэслэн арьс, зүрх судасны хууч, яс, үе мөчний архаг өвчинд хэрэглэдэг бие заслын хэлбэр

халуун булаг - халуун рашаан

халуун бүс - дэлхийн бөмбөрцгийн экваторын бүсэд ойр орших газар орон

халуун зэвсэг - төрөл бүрийн галт зэвсэг, буу сумны зүйл

халуун намар - намар эрт, зуны эцэс

халуун нунтаг - шатахдаа их хэмжээний дулаан ялгаруулж хүчтэй шатдаг нунтаг маягийн хөнгөн цагаан, төрөл бүрийн төмөрлөгийн хольц

халуун оргих - а.нар ба гал зэргийн ээлт хэт халуун болох; б.хүний бие, өвчнөөр халуун болон эчих зэргээр халуун нь хэтийдэж зовуурьтай болох

халуун орон - дэлхийн халуун бүсэд орших улс

халуун рашаан - газраас ундран гарах эрдэст халуун ус

халуун сав - цай, хоолны халууныг хэвээр хадгалах сав

халуун салхи - агаарын урсгал уулын бэл рүү доошилж бууснаас үүсэх хуурай бүгчим салхи

халуун тогоо - а.дотор талын гол хөндийд нүүрс хийж халаан, нарийн хоол чанах төмөр тогоо; б.ус буцалгах тогоо

халуун ус - а.халаасан ус; б.бие угаах халуун хүйтэн ус бүхий нийтийн үйлчилгээний газар

халуун ханз - гал түлэх зуухан ханз

халуун цөмийн урвал - хөнгөн цөмүүд нэгдэж хүнд цөм үүсгэх урвал

халуун эгэх - сарны зурхайн ёсны хорин дөрвөн улирлын нэгний нэр, нарны зурхайн ёсны наймдугаар сарын хорьдын үе, нар буцах үе

халуун эм - эмийн зүйлийн доторх амт чанар халууныг нь

аагим халуун - зуны маш халуун

бага халуун зурхай. - Дорно зүгийн зурхайн ёсны жилийн хорин дөрвөн улирлын нэг, зуны нар буцах үес

зуны халуун - зуны ид халах цаг

их халуун - Дорно зүгийн зурхайн ёсны жилийн хорин дөрвөн улирлын нэгийн нэр, зуны нар буцсанаас хойших үе

халуун хүйтний тонгорол - газрын гадаргаас дээшлэх агаар мандлын тодорхой давхаргад агаарын хэм буурахгүй, харин ихэсдэг үзэгдэл

халуун хөөх - эмээр хүний халууныг бууруулах

халуун амт - чинжүү, хуа жуу, гаа зэргийн аагт амт

халуун өвс урга. - энхэл донхол газар хэсэг хэсгээр ургадаг, өнгө шар, амт гашуувтар нэг зүйл өвс

халуун амь - а.амь нас; б.зөвхөн гэр бүлийн дотор; в.Нэг үйл хэрэгт зүтгэж яваа нөхөд

халуун бүлээрээ - гэр бүлийн дотор

халуун зуураа - өөр хоорондоо, садан төрлийн дунд, улс аймаг дотроо

халуун зүрхний угаас - чин зүрхний угаас

халуун нөхөр - дотно итгэлт нөхөр

халуун сэтгэл - бусдад маш элэгсэг дотноор ханддаг сайхан сэтгэл

халуун хошуут мал - адуу, хонь

халуун нүүр - улаан нүүр, яг нүүрээрээ

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

ха|луун тэм.. ~ зэвсэг, халуухан

Үндэсний бичгийн зөв бичихзүй

ᠬᠠᠯ‍ᠠ‍ᡍᠣ᠊ᠪᠳ᠋ᠣ᠊᠊ᠷ
ᠬᠠᠯ‍ᠠ‍ᡍᠣ᠊ᠪᠳ᠋ᠣ᠊ᠷᠳ᠋‍ᠠ‍ᡍᠣ
ᠬᠠᠯ‍ᠠ‍ᡍᠣ᠊‍ᠠ‍ᠳ᠋‍ᠠ‍ᡍᠣ
ᠬᠠᠯ‍ᠠ‍ᡍᠣ᠊‍ᠠ‍ᠳ᠋‍ᠠ‍ᡍᠣ᠊‍ᠠ‍‍ᠠ‍‍ᠠ‍᠊‍᠊ᠨ
ᠬᠠᠯ‍ᠠ‍ᡍᠣ᠊‍ᠠ‍‍ᠠ‍‍ᠠ‍᠊ᠨ

/~втар /~втардуу /~дуу /~дуухан /~хан

Хоршоо үг

• халуун хүйтэн - халуун болон хүйтэн
• халуун сэргэг - үйл явдлын шинэ, удаагүй нь

Товчилсон үг

ХР Халуун Рашаан

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

халуун сэрэг дээр нь - үйл явдал хуучраагүй дээр нь, тэр даруйд нь

ямааны мах халуун дээрээ - алив явдлыг шинэ сэргэг дээр нь

халуун чихийг нь атгах - а.өвдөж байсан хүнтэй амьд мэнд уулзах; б.газар дээр нь, үйл явдлын өрнөл дээр нь

халуун элэгтэй - дотно сэтгэлтэй

танилын нүүр халуун - танихын эрхэнд аргагүй

халуун чулуу долоох - хал амсаж, хатуу бэрхийг туулах

халуун чулуу атгуулах - хүнд хэцүү ажил хийлгэх

халуун нурам руу хөлөө дүрэх - хүнд бэрхийг туулах, хал үзэх

Халуун бүлээн амьдрах - зол жаргалтай, сайн сайхан аж төрөх~Төрийн бодлогыг найдваржуулж намайг таван баталгаат болгоод тусгайлан хүнээр асруулах гэсэнд дүү минь ханирхаад явуулж өгөхгүй, би ч хоргодоод салж чадахгүй өнөө болтол ингэж хамтдаа халуун бүлээн амьдарсаар (Мандумуй, Бэлгэдлийн сурвалж).

халуун зуураа – садан төрөл хоорондоо, айл аймаг дороо, өвөр зуураа, дотроо гэсэн үг, өөр хоорондоо, бие биедээ~Харь газар үгээ бэхэл, халуун зуураа эвээ хичээ. Хоёр хүн эвтэй бол төмөр хүрээ мэт бөх, хорин хүн эвгүй бол эвдэрхий хүрээ мэт.

халуун зүс – амьд дүр, жинхэнэ царай байдал:

~ Энгэрийн үзгэндээ хар бэх татуулж байгаад -

Энхрий нөхрийнхөө халуун зүсийг санаж байгаад -

Энэ захиаг Р.Чойном нь бичиж байна – '

Эвхэж наагаад эзэнд нь одоо явуулах гэж байна. -

халуун намраараа – шим сөлөө алдаагүй, сайхнаараа~Гэтэл халуун намраараа шахам байхад тэднийх сөл хөөн, нутгийн зах гарч буйд нутгийн бэлчээр уснаа хүрсэн байлаа.

халуун нурам руу хөлөө дүрэх – хүнд бэрхийг туулах, хал үзэх~Хар багаасаа халуун нурам руу хөлөө дүрж, айлын тогоо өнгийж амь зууж ирсэн түүхтэй.

халуун нүүр өгөх – эелдгээр хандах, сайн болох~Хүн гэдэг амьтан халуун нүүр өгөх тусам л давардаг зуршилтай шүү дээ.

халуун сэрэг дээр нь – үйл явдал хуучраагүй дээр нь, тэр даруйд нь~Хэрэг явдлын учрыг халуун сэрэг дээр нь олбол амар.

халуун тамын ёроолд хэвтэх – халуун там гэдгийн зовлонг амсах~Одоо ч миний зовлонг цусал. Хойд насандаа чиний зовлонг би цуслана даа. Гишгэсэн газар чинь цөмөрч, дөрөөнд чирүүлэн үхээд халуун тамын ёроолд хэвтэнэ дээ гээд хоцорчээ (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

халуун тогоон дээрх шоргоолж мэт – самгардах сандрах зэргээр яахаа мэдэхгүй болсон адгуу тэвдүү этгээд~Арван өдөр илүү болтол мэдээ сэжиггүй тул Пү Иүй хараахан халуун тогоон дээрх шоргоолж мэт өөд уруу орон гаран хагас сар болох шахсан хойно тэр хүн ганц бие хойш ирж хэлэх ину (Инжиннаш, Нэгэн давхар асар).

халуун чихийг нь атгах – өвдөж байсан хүнтэй амьд мэнд уулзах~За яамай. Мэнд амар л халуун чихийг нь атгаж авав бололтой (Ц.Уламбаяр, Зовлон жаргал) ~Эмээгийн нь дуудлагаар санд мэнд ирсэн эх нь охиноо угтан аваад “Чинийхээ л халуун чихийг атгаснаас хойш хамаа байж уу” гэж өрөвдөн аргадавч охины сэтгэл тэгснээр яахин тайвшрах билээ (Ч.Чимид, Хавар намар).

халуун чихийг нь атгуулах – амь мэнд уулзуулах, биеэрээ хүргэх~Мал болтлоо согтсон түүнийг өнгөрөгч шөнө жолооч нь нэгэн нөхрийн хамт үүрэх чирэх хослуулан авчирч, урьд уулын согоо шиг шилбэлзсэн, усан цээлийн загас шиг залуу амрагт нь халуун чихийг нь атгуулжээ (Б.Бааст, Гурван тийш). ~Уулын амны ойн сахиул гилжгий Жалбууг дөнгөн данган амин голтой байхад нь эмнэлгийнхэнд халуун чихийг нь атгуулжээ (Б.Бааст, Гэрийн, хээрийн хоёр хар амт).

халуун чулуу атгуулах – хүнд хэцүү ажил хийлгэх~Үнэн хэрэгтээ гэрээг УИХ-аар хэлэлцэн батлахгүй, гүйцэтгэх засаглалд шилжүүлсэн нь Засгийн газарт “Халуун чулуу атгуулсан” үйл явдал болж өрнөж байна.

халуун чулуу долоох – амьдралын хатуу бэрхийг давж туулах~Долгор бол амьдралын босгон дээр гараад хаашаа явахаа мэдэхгүй алмайран зогсож байгаа охин биш. Энэ бол хал үзэж халуун чулуу долоон насажсан хүн (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

халуун элгийг хөргөж, хайрт зүрхийг гомдоох – гомдоох, сэтгэлийг хөргөх~Хатан сайхан эхийнхээ халуун элгийг хөргөж, хайрт зүрхийг гомдоож, тос шиг санааг царцуулж, сүү шиг сэтгэлийг ээдүүлэх чалчаа муу үгийг Цагаадай чи хэллээ (МНТ).

халуун элгэн/элэгтэй – дотно~Хамаг олон монголчууд халуун элгэн бүгдээр нийлж ханашгүй баярлан цэнгэх халшгүй заншил болсон (Ц.Дамдинсүрэн, Шинэ жилийн ерөөл).

халуунд халж, хүйтэнд хөрөх – өвөл зун, өдөр, шөнө хөдөө гадаагүй ажиллан бэрхийг туулах~Зөвлөлт эх орны дайны үед дорнод хил дээр олон нөхдийн хамт нүд цавчилгүй халуунд халж, хүйтэнд хөрж эх орон ард түмнээ манаж байсан (Ч.Лодойдамба, Хугараагүй ноён нуруу).

↑ танилын нүүр халуун

↑ ямааны мах халуун дээрээ

Хэвшмэл хэлц

Хадам ээж минь халтай боловч

Халуун цагаа уулгадаг юм

Хайхрахгүй хүнд үг хэлснээс

Халуун нурманд ус асга

Хайхрамжгүй хүнд үг хэлэхээс

Халуун нурманд ус цутгасан нь дээр

Халтай ч бол хадам эхтэй дээр

Халуун ч бол гал тулгатай дээр

Халуун биетэй цаг

Хавтай залуу нас

Халуун галаас хорхой айдаг

Хамтын хүчээс бэрхшээл айдаг

Халуун галд суусангүй хүн халахыг мэдэхгүй

Гашуун утаа үзсэнгүй хүн хахахыг мэдэхгүй

Халуун гэгч өнгө биш чанар

Хайр гэгч шунал биш сэтгэл

Халуун дотор сэрүүн үгүй

Гаслан дотор жаргал үгүй

Халуун дотор эвээ хичээ

Харийн газар үгээ хичээ

Халуун зуураа эвээ хичээ

Хот зуураа малаа хичээ

Халуун мөрөөр нь мөшгөж

Хүйтэн мөрөөр нь хайх

Халуун наранд хаалт

Хүйтэн жаварт хөнжил болох

Халуун наранд шаруулж

Хар шумуулд хатгуулах

Халуун олон ч

Нэг өдөр сэрүүн

Халуун өдөр тэмээ харах бэрх

Хар үсний хамуу маажих бэрх

Халуун төмөр долоож

Хамаг юмаа үзсэн хүн

Халуун халуунд амрагийн халуун бэрх

Хүйтэн хүйтэнд дайсны хүйтэн бэрх

Халуун цусаа гамнахгүй

Хамхих нүдээ ирмэхгүй

Халуун цусны тасархай

Хавтгай ясны хэлтэрхий

Хар архи үг алдуулах

Халуун юм хав алдуулах

(Алтан хараацай онь алдуулах)

Хар нүдний хараа

Халуун зүрхний цус

Хар салхит хавар

Халуун зуны пүү

Хар толгойг нь мэддэг

Халуун зүрхийг нь атгадаг

Харийн айлчинд үг бүү хэл

Халуун нурманд хүйтэн ус бүү хий

Харийн газар арга чадлаа бэхжүүл

Халуун зуураа эв сургаалаа хичээ

Харийн газар араа

Халуун зуур өврөө

Харь газар амаа хичээ

Халуун зуураа эвээ хичээ

Харь газар үгээ бэхэл

Халуун зуур эвээ хичээ

Харь газар халуун чулуу долоох

Халуун газарт хатуу яс хугалах

Аман зохиолд орсон нь

Зүйр үг

Халуунд халж хүйтэнд хөрөх

Тайлбар: өвөл зун, өдөр, шөнө хөдөө гадаагүй ажиллан бэрхийг туулах

Харь газар үгээ бэхэл

Халуун зуураа эвээ бэхэл

Тайлбар: өөр хоорондоо эвтэй найртай бай