чих

Монголоор

Үгийн дуудлага

[ʧixĕ]

=Үндэсний бичиг

ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠋

(чихи)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

I нэр.

1. биезүй. Хүн амьтны сонсох эрхтэн
2. Сонсгол

II нэр.

1. Аливаа юмны хажууд дэлбийж гарсан чих мэт хэлбэртэй зүйл; бариул

III нэр.

1. Тарьсан тарианы анх цухуйсныг нь

Нийлмэл үг

адууны чих - адууны сонсох эрхтэн

дэлдэн чих - том бөгөөд хэлбэртэй чих

урт чих - а.чих унжуу хэлбэртэй; б.шилж. ховонд дуртай, хов ярих дуртай

хөөрхөн чих - чихний хэлбэр зохистой

хулгар чих - хүн амьтны чихний омог бага

чих багатай - жижигхэн чихтэй

чих булагтах - чихэн дотор идээлэх, үрэвсэх

чих томтой - том чихтэй

чихний гэдэс - чихний дэлбэнгийн унжсан хэсэг

чихний дэлбэг - чихний хуудас

чихний дэлбээ - чихний дэлбэг

чихний омог - чихний мөөрийн дээд хэсэг

чихний сүв - чихний доторх нүх

чихний сүйх - эмэгтэй хүний зүүх нэгэн зүйл ээмэг

чихний унжлага - чихний гэдэс

чихний ухуур - чихний хулхийг ухахад зориулсан хэрэгсэл

чихний хөвөө - чихний дэлбэг тойрсон ирмэг

чихний хуудас - чихний дэлбэг

чихний чимэг - а.чихэнд зүүх гоёл чимэг; б.шилж. яруу сонсголонтой, сонсоход сайхан

чихний цэцэг - зарим хүний чихэн дээр байдаг жижигхэн цэцэг шиг хоргүй хавдар

чихний язгуур - чихний арын уг

чих хатуурах - сонсгол муудах, сулрах

чих сонор - а.сонсгол сайн; б.юмыг дуулж мэдэхдээ авьяастай

алдагдсан адууныхаа хойноос чих тавих - алдагдсан адууныхаа сургийг сонсох, дуулахыг хичээх

багшийнаа яриаг чих тавин сонсох - багшийнхаа яриаг ихэд анхааран сонсох

чих нь унах - юмны бариул салж унах

чих нь эвдрэх - эд зүйлийн бариул нь эвдрэх

бууны чих - бууны гол төмрийн гадна талд дарь тавьж авалцуулах

бяцхан хонхорхой хэсэг -

бүрхээрийн чих - бүрхээрийн дотор архины тосгуур хувинг дүүжлэхээр бүрхээрийн хоёр этгээдэд хийсэн тээглүүр, бариул

малгайн чих - чих хамгаалах зорилгоор малгайн хоёр талд хийсэн сөхөж буулгаж болдог зүйл

тогооны чих - тогоог барихад зориулан хийсэн чих мэт хэлбэртэй бариул

тэрэгний чих - үхэр, морь, тэмээн тэрэгний хүрдний нүхнээс гадагш илүү гарсан голын хоёр үзүүр

чих цуу - тэрэгний тэнхлэгийн хүрдний нүхнээс гадагш гарсан голын хоёр үзүүрт торгох гадас

чихэн боов - гурилаар хийх нэг зүйл боов

гахайн чих урга. - гуу жалга, элсэрхэг чийгтэй хөрсөнд ороож ургадаг, зүрхэн болон дугариг хэлбэрийн навчтай өвс

тарианы чих - тарианы анх цухуйсныг нь

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

чих нэр. ~ний чимэг (а.чихний гоёл чимэг, янших, чихний, чихэнд, чихнээс

Үндэсний бичгийн зөв бичихзүй

ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠊ᠨ ᠊ᠣ
ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠊ᠨ ᠳ᠋ᠣ
ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠋ ᠊ᠢ᠊᠊ᠢ
ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠊ᠨ ᠡᠴ᠊‍᠊ᠨ
ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠋ ᠪᠡ᠊ᠷ
ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠋ ᠲ᠋‍ᠠ‍᠊ᠢ
ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠋ ᠡᠣ᠊᠊ᠷᠣ᠊ᡍᠣ
ᠴ᠊ᠢ᠊ᢉᠢ᠋ ᠪᠡ᠊ᠨ

/~ий /~д /~ийг /~ээс /~ээр /~тэй /~ рүү /~ээ

Этгээд үг

ДЭЛБЭЭ н. чих

• Барилдаж байгаад дэлбээгээ гэмтээчихлээ.
• Миний дэлбээ бусад хүнийхээс нэлээд том.

НАВЧ н. чих(чихийг навчтай зүйрлэсэн)

• Миний навч өвдөөд байна.
• Бие биеийнхээ навч руу нясалснаас болж хэрүүл үүссэн шүү дээ.

НАВЧИНД БАРААЛХАХ хэл. чихийг нялслах

• Би хожвол чиний навчинд, чи хожвол миний навчинд бараалхана шүү.
• Чи яахаараа хүний навчинд бараалхдаг байна.

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

чих нь алт болох - а.элдэв марзан яриа сонссоор тоохоо болих, ичихгүй болох; б.бага залуу хүн, эрээ цээргүй үг яриа сонсох

чих дэлдэх - сонсдох, дуулдах

чих дэлсэх - чих дэлдэх

чих зөөлөн - зөөлөн чихтэй, дуулгавартай

чих тавих - а.сураг мэдээ сонсох, дуулахыг хичээх; б.ихээхэн анхаарч сонсох

чих урт үл тааш. - урт чихтэй, хов жив, элдэв юмыг сонсомтгой

чих халууцуулах - муу юм сонсгох, бүтэлгүй юм дуулгах

чих хатуу - дүлий, муу сонсдог, сонсгол муутай

чих цохих - дам сонсож мэдэх

чихний үдээр таслах шахах - хэтэрхий чанга дуугарах, хашгирах, орилох

чихний хэнгэрэг хагалах шахах - чихний үдээр таслах шахах

чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөх - дуулаагүй дүр үзүүлэх, хэлсэн ярьсан зүйлийг хайхралгүй өнгөрөөх

чихнээс хонх уях - а.үглэх, янших; б.муу зүйл хийж янз бүрийн юм дуулгах

чихэнд хүрэх - дуулдах, сонсогдох

чихэнд чийр болох - үг яриа, дуу чимээний сэтгэлд нийцэхгүй, тааламжгүй байх

нүд чих болох - а.хүүхдийн өвгөд хөгшдөд үзэх сонсоход нь тус дэм болох; б.итгэл найдвар, түшиг болох

нүдэн балай чихэн дүлий - дургүй учраас харсан ч хараагүй юм шиг, үзсэн ч үзээгүй юм шиг байх

нэг чихээрээ сонсоод нөгөө чихээрээ гаргах - анхааралгүй байх, хүний хэлснийг үл тоомсорлох

чих амар - тайван амгалан~Хөдөө гарч нэг өдөр ч атугай чих амар суух юмсан гэсэн яриа хаа сайгүй чих дэлдэнэ. Энэ ч аргагүй юм. Хэн амар тайван нам гүм орчинг хүсэхгүй билээ дээ.

чих амрах - чихэнд чийр болсон зүйл сонсогдохоо байх~Шавь нь ажлаа хийхгүй л байгаа харагддаг бололтой. Дандаа хэл аманд өртөх юм. Сургагчийн чих хэзээ амрах юм бол доо.

чих баярлах/баясах - бэлэгтэй сайн чимээ буюу ерөөл бэлэгдэл сонсох~Чих баярлаж, урам зориг нэмэхээр үг хэлдэг шүү өвөө минь.

чих дэлдэх - сонсдох, дуулдах~Гэтэл энэ нозоором нам гүм байдлыг эвдэн, тэнгэрт нүргэлэн дуугарсан хачин дуу, хүн бүгдийн чихийг дэлдэв (Л.Чойжилсүрэн, Агаарын зоригт шонхор).

чих дэлсэх - мэр сэр сонсогдох~Цогзолынх дэлгэр зуны дунд сарын нохой өдөр гүүгээ барина гэсэн мэдээ Базаржавын чих дэлсэж, тэрээр тэсэж ядан тэр өдрийг хүлээж байна (С.Дашдооров, Говийн өндөр).

чих зөөлөн - дуулгавартай~Хорин дөрвөн түмтийн олонх нь Моодунг зориг чанга, эр шууд хүн гэж андахгүй тул Түмэн, Шань Юйтай адил чих зөөлөн, сулхан ноомой бага хүүгий нь ор залгуулан “Үлээхэд цаашаа, өрөвхийхэд наашаа” болох Шань Юйтай болохыг хүсжээ (Б.Ринчен, Их нүүдэл).

чих нь алт болох - элдэв яриа сонссоор ичиж эмээхээ болих, дөжрөх~Наад шалиг яриагаа болиоч, хүүхдийн чих алт болж гүйцлээ.

чих нь буух - хүний айх эмээх сүрдэх~Чих нь буугаад, сүнс нь зайлчихсан.

чих нь халуу оргих - юм сонсохын совин мэдэгдэх~За хөөрхийг одоо муулахаа больцгооё оо. Чих нь халуу оргиж байгаа байх.

чих нь халууцах - ичих~Хөөрхий минь чих нь халууцаж байгаа байх даа. Би ч хүн амьтан муулаад байдаггүй л дээ. Гэхдээ л...

чих тавих - а.сураг мэдээ сонсох, дуулахыг хичээх~Ага нутагт нь байгаа ураг элэгнийхээ аж төрөх байдал, зовлон жаргалыг нь чих тавин суудаг тэр өвгөн... (Б.Ринчен, Сандоо амбан). б.ихээхэн анхаарч сонсох

чих хангинах - совин мэдэгдэх~Баруун чих хангинавал эд юманд харш буюу гарз гарах, эвдрэх гэмтэхийн ёр гэнэ.

чих хатуу - дүлий, муу сонсдог, сонсгол муутай~Өвгөн чих хатуутай тул Доржийн хэлсэн үгийн учрыг төдий сайн олсонгүй (С.Дашдэндэв, Улаан наран).

чих халууцуулах - муу юм сонсгох, бүтэлгүй юм дуулгах~Хүү маань үргэлж чих халууцуулдаг болов (“Цог” сэтгүүл).

чих цохих - дам сонсож мэдэх, дуулах~Чиний наад хэлж байгаа чинь чихийг минь нэг л олигтой цохихгүй байна (Б.Бааст, Гурван тийшээ).

чихгүй толгой оргих - хэлсэн дуудсаныг нь сонссонгүй гэж аядах~Хүүе чи миний хэлж байгаа зүйлийг сонсож байна уу, хүн юм яриад байхад чихгүй толгой оргиод байх юм.

чихний үдээр таслах шахах - хэтэрхий чанга дуугарах, хашхирах, орилох~Муу хүний дуу чанга шүү. Чихний үдээр таслах шахлаа. Аяар гэм дээ.

чихний хажуугаар өнгөрөөх - ойшоохгүй өнгөрөөх~Заримдаа бүр чихний хажуугаар өнгөрөөнө. Яршигтай олон үгнээс тэгэж л өөрийгөө хамгаалахаас аргагүй байдалд хүрдэг.

чихний чимэг - сонсоход сайхан~Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл, Чин зоригт өвөг дээдсийн минь өв их эрдэнэ (Б.Ринчен, Монгол хэл).

чихэн сонортоо багтах - сонсохыг хүндэтгэсэн ба хошигносон, егөөдсөн зэрэг утга~Шагдар их инээж, вангийн өмнө шүтээд

чихэндээ хонхтой, чээжиндээ тольтой - хэрсүү хашир, сонор сэрэмжтэй мэтийн~Тэгэхдээ ч эдгээр жилүүдэд би ямагт чихэндээ хонхтой, чээжиндээ тольтой урагшилж арай л нэг бүдэрсэн газраа дахиж бүдрэхгүй шулуухан явж байгаа юм л даа (Гэрэлцогт, Түймэр).

чихэндээ тултал завилах - лаглайтал завилж суухыг хошигносон хэллэгХойморт нь зүүн хацартаа сэлэмний сорвитой учраас догшин хэрцгий байдалтай үзэгдэх нэг цоохор хөх цэрэг завилан сууж дэргэд нь Дуйнхар чихэндээ тултал завилан суугаад, Сэрчиний орж ирэхэд их л томорхсон байдалтай (Б.Ринчен, Үүрийн туяа).

Хэвшмэл хэлц

Биен талд нь хэлэхэд

Чих тийшээ хазайна

Нүд байгаад сохор

Чих байгаад дүлий

Нүд нь аниатай

Чих нь бөглөөтэй

Нүд нь нүдгүйтэй адил

Чих нь чихгүйтэй адил

Нүд нь нүх болох

Чих нь таг болох

Нүд хэдий ихийг үзвээс

Гэрийг нэвт хардаггүй

Чих хэдий олныг дуулавч

Айлыг нэвт сонсдоггүй

Нүүр халахад

Чих янгинадаг

Нэр нидэр

Чих зүдэр

Хараа муудвал нуухтана

Хамар муудвал нустана

Чих муудвал шуугина

Цээж муудвал бөгтийнө

Чи л хэлнэ

Чих л сонсоно

Чих нүд сонсох нь гадаадын хулгай

Дурлах хүсэл санаа нь дотоодын хулгай

Чих нь татагдвал

Завж нь хөдөлнө

Чих хагарвал хайран

Чимхэж өгвөл хишиг

Чих хатуутай гар хүндтэй хүн

Ам хатуутай хөл хүндтэй морь хоёр адил

Чих худалч

Нүд үнэнч

Аман зохиолд орсон нь

Зүйр үг

Нүд байгаад сохор

Чих байгаад дүлий

Тайлбар: а.хэрэг явдлыг ялгаж таних чадваргүй; б.хэрэг явдалд анхаарал хайхрамжгүй хандах