өвөрмөц хэлц
hi
Ангилал[засварлах]
- Г.Ц.Пюрбеев монгол хэлний хэлцийг өвөрмөц ба хэвшмэл гэж ялгахдаа а) Үгийн шилжмэл утга, б) Нэрлэх шинж, в) Үгийн утгын бүхэллэг шинж, г) Үгсийн авалцмал шинжийн хир хэмжээг харгалзан:
- Өвөрмөц хэллэг:
1. Жинхэнэ өвөрмөц хэллэг ( таван салаа боов хүртээх, бөөрий нь авах, зэс нь цухуйх, золигт гаргах, элэг нь татах, олон оймс элээх, навчинд бараалхах, хорхой хүрэх, онгод орох, зүрхэнд нь шар ус хуруулах, үхсэнээ хийхэв, )
- Энэ хэлц нь нэг үг мэт болж, утгаараа үл задрах нягтарсан тул зөвхөн гарлын үүднээс л үйл явдлын мөрөөр мөшгөн тайлбарлаж болохуйц зүйл байдаг. Жишээ нь: онгод орох, хорхой хүрэх гэхэд анхдагч утгаа гээсэн боловч анхдагч утга нь бүхэлдээ уран дүрслэлийг бий болгодог. Ийнхүү тэр утга нь алдрах тусам уг юмс үзэгдлийг бүхэлд нь нэрлэх шинж нь улам тодорхой болж, бодит үйл явдалыг тэмдэглэх чадвартай болдог. Хэлбэр буюу хэл зүйн хувьд үйл үг, орон цагийн нэр ба тэмдэг нэр нь үйлшиж өгүүлэхүүн болсон байдаг нь нэрлэх шинжийг улам ч бэхжүүлж өгдөг.
2. Адилтгасан өвөрмөц хэлц: Хаяагаа манах, гэдсийг нь хормойлуулах, эрүү өвдгөө тулах, хар буух, даарин дээр нь давс хийх, хадан гэр ойртож, ханан гэр холдох, үсээ хуваах, дээр нь дэл ургах, доор нь сүүл ургах, газар дуулаг, гахай чагнаг, нүд улайх, муу хийх,
- Энэ хэлц нь тодорхой адилтган зүйрлэлээр бүтэж, найруулгын өнгө аяс нь хурц тодорхой уран дүрслэлтэй байдаг. Иймээс ийм хэлцийн учир утгыг тайлахад хялбар юм. Жишээ нь: Долоон булчирхайг нь хүртэл мэдэх, ганзагаа улаалгаж ирэх, гэдсий нь хормойлуулах, модоо барих,
- Энэ хэлц нь бодит утга бүхий хэлцээс утга салаалан үүсдэг. Жишээ нь: "Нүд улайх гэхэд" нүд өвдөж улайх гэсэн бодит утгаас гадна утга салаалан "шунах улайрах" гэсэн хэлц бий болжээ.
3. Сэлгэмэл өвөрмөц хэлц: Элсэн дээрээ хэвтэх, мөнх нойртоо орох, заяа таван тэнгэр нь хаях, хошуу холбох, цаазаар авах, хар буух, багий нь хуу татах, яс заах, турсагы нь авах, шороо үмхэх, хоры нь малтах,
- Энэ хэлц нь ерөнхийлсөн шилжмэл утгатай боловч түүний гишүүдийн тодорхой утга болгоноос бүтэх ба эдгээрийн дүрслэг шинж илт мэдэгдэж байдаг. Үйл явдал заасан хэлц нь хураангуйгаар нэрлэн (цаазлах, хар буух- хардах, харамсах, амь улжих), аль нэг гишүүнийг ойролцоо гишүүнээр солих ( яс/шөрмөс заах, турсгы нь хуулах, шороо үмхэх, харьд гарах),гишүүн оруулах(гар нэг их харах, ганзага сайхан нийлэх, тархи толгойг нэг удаадаа эргүүлэх)
Утгын орноор ангилсан нь[засварлах]
- Тэнгэр мандал үүдэлт өвөрмөц хэлц
- Шим ертөнц үүдэлт өвөрмөц хэлц
- Сав ертөнц үүдэлт өвөрмөц хэлц
- Хөдөлгөөн үүдэлт өвөрмөц хэлц
- Хийсвэрлэл үүдэлт өвөрмөц хэлц
(Ном зүй) [1]