үйл үг

Үйл үг гэж юу вэ?

Бодит ертөнцийн юмс үзэгдлийн үйл хөдлөл,явц,байдлыг нэрлэн заасан үгсийг үйл үг гэнэ.Альваа хэлний үйл үгс нь тоо хэмжээ,хэлзүйн учир холбогдлоороо хэлний бүтэц,тогтолцоонд маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.Ялангуяа хэлний төгс дохио болох өгүүлбэрийг бүтээх,түүний бүтэц дэхь үгсийн хэлзүйн, хэлбэржилт, захирах, захирагдах харьцааг тогтоох гол тулгуур нь үйл үг мөн. Үйл үгийн чухлыг нь хэл судлаач эрдэмтэн мэргэд онцлон тодорхойлсоор иржээ.Тухайлбал,О.Есперсен Үйл үг нь өгүүлбэрт амь амьдрал хайрладаг учраас түүнийг бүтээхэд чухал үүрэгтэй. Үйл үггүй өгүүлбэр гэж бараг байдаггүй бөгөөд түүнгүйгээр төгс утга илрэх аргагүй юм" гэсэн бол А.М.Пешковский " Үйл үг нь хавьтсан бүхнээ амилуулж байдаг амьд үгс мөн" гэжээ.Мөн А.Толстой " Хөдөлгөөн ба түүний илрэл болох үйл үг бол хэлний үндэс суурь мөн" Г.Д.Санжеев " Үйл үг нь өгүүлбэр,холбоо үг,өвөрмөц хэллэгийн бүтэц дэх үгсийн боломжтой бүх хэлбэрийг нэг зорилгод нийцүүлэн зохион байгуулж олон гартай амьтан шиг юм" гэж тус тус тодорхойлсон байдаг.

Үйл үгийн үндсэн шинж

Монгол хэлний үйл үг нь бусад үгсээс ялгарах утгазүй.хэлзүйн дараах үндсэн шинжтэй.

а) Үйл үгс нь тухайн хэлний үндсэн уугуул үгсийн сангийн гол бүрэлдэхүүн хэсэг мөн.Ийм учраас аливаа хэлний язгуур үйл үгийн дотор харь хэлний үг байхгүй. Ер нь аль ч хэл харь хэлнээс хэлнээс үйл үг авдаггүй.

б)Үйл үгийг үгийн сангийн бодит утгаар нь үйл хөдлөл заах,явц заах,байдал заах гэж ангилж болно.Энэ нь хэлзүйн хувьд онцын холбогдолгүй юм.Жишээлбэл:'яв, гүй, алх, бич, унш, харай, барь, хөрөөд ' гэх мэт үгс бодит үйл хөдлөлийг, бод,баярла,мөрөөд,хөгж,сэтгэ,гомд,сана, нэгд гэх мэт үгс ,байдлыг , харла,гялай,улай,царц,хөхөр,хагар,сэнгэнэ гэх мэт үгс явцыг тус тус зааж байна.

в)Үйл үгийг үгийн сан учир зүйн үүднээс идэвхтэй,идэвхгүй гэж 2 ангилдаг. Тухайн үйлийг гүйцэтгэх эзний өөрийнх нь эрх зоргоор биелэгдэх үйлийг идэвхтэй үйл үг гэнэ. Жишээлбэл:яв, ир, бос, суу, бич, унш, бод, сэтгэ, хэвт гэх мэт.Харин үйлийн эзний дур хүслээс шалтгаалахгүй,түүнд учирч тохиолдох , гадны хүчний нөлөөнд эдлэгдэн болох үйлийг идэвхгүй үйл үг гэнэ.

г)Үйл үгийг үгийн сан хэлзүйн шинжээр нь тусах,эс тусах гэж 2 ангилна .Бүх үйл хөдлөл гүйцэтгэгч эзэнтэй байна. Харин тухайн үйлийг гүйцэтгэхэд өртөх юм (обьект)- тай, юмгүй 2 янз байдаг. Үйлийн эзнээс гадна үйлэмд өртөх зүйлд зорин чиглэх үйл үгийг тусах үйл үг гэнэ . Жишээлбэл:бичих үйлийг хэн нэгэн эзэн гүйцэтгэхээс гадна энэ үйлэнд өртөх захидал,баримт,өргөдөл,шүлэг,өгүүлэл гэх мэт өөр нэг зүйл байна.Үйлэнд өртөх зүйл нь хэлзүйн хувьд заахын тийн ялгалаар хэлбэржиж үйл үгэндээ захирагдан шууд тусагдахуун болдог. Үйлийн эзнээс гадна үйлэнд өртөх зүйлд зорин зорин чиглээгүй,хэлзүйн талаар заахын тийн ялгалтай шууд тусагдахууныг захирч чадахгүй үйл үгийг эс тусах үйл үг гэнэ . Жишээлбэл:яв, ир, суу, өс үрж, хагар, буйл, жингэнэ гэх мэт.Үйл үгийн тусах эс тусах шинж нь бодит байдлын тусгал болж уул үгийнхээ үгийн сангийн утгатай холбогдоно. Хэлний бодит баримтыг ажиглавал , зарин үйл үг шууд утгаараа тусах , шилжсэн утгаараа эс тусах утгатай хэрэглэгдэх тохиолдол байдаг.Нөгөө талаар тусах,эс тусах шинж нь үйл үг бүтэх ёстой нягт холбоотой .Өөрөөр хэлбэл ,үйл үг бүтээх дагаваруудын нэг хэсэг нь тусах үйл үг бүтээх , зарим нь эс тусах үйл үг бүтээх үүрэгтэй байдаг . Үйл үгиин идэвхтэй.,идэвхгүй,тусах,эс тусах шинж нь өөр хоорондоо учир зүйн өвөрмөц холбоотой байдгийг эрдэмтэн Г.Д.Санжеев ажиглаж ,тусах үйл үг нь ямагт идэвхтэй ,эс тусах үйл үгс нь идэвхтэй, идэвхгүй 2 янз байна гэж тодорхойлсон. Эргээд үйл үгс нь тусах , эс тусах,идэвхгүй үйл үгс нь ямагт эс тусах байна гэсэн үг юм .

д)Монгол хэлний үйл үг нь үгийн сан-хэлзүйн ай болох хэвээс гадна хэлзүйн байдал, цаг, төлөв, биеийн айнуудтай.Хэвийн ай нь үйлээс үйл үг бүтээх дагавраар, байдал, цаг, төлөв, биеийн ай нь тусгай нөхцөлөөр болон туслах үг,давталт зэрэг задлаг аргаар тус тус илэрдэг байна .

е) Холбоо үг , өгүүлбэрт орсон жинхэнэ нэртэй , эсвэл үйл үгтэй холбох үүрэгтэй нөхцөл (тийн ялгал) байдаг бол бас үйл үгийг үйл үгтэй ,эсвэл жинхэнэ нэртэй холбох тусгай нөхцөл байдаг.

Үйлийн нөхцөл

Тодорхойлолт:Үйл үндсийн дараа орж болц, байдал, цаг, баймж эзэн биеийн харьцаа заахаас гадна үйл үгийг бусад үгтэй холбох хэл зүйн утгатай залгавруудыг үйлийн нөхцөл гэнэ.Монгол хэлний үйл үг хэлний тогтолцоонд чухал үүрэгтэй хэлзүйн олон үзэгдлийн зангилаа болж байдаг учраас нэр үгээсээ илүү олон хэлзүйн хэлбэр айтай байдаг Үйл үгийн хэлзүйн айг илрүүлэх нөхцөлүүд нь үгийн бүтцэд тохиолдох байр, утга, үүргээрээ бие биеэсээ өвөрмөц ялгаатай , нарийн тогтолцоотой байдаг. Үйлийн нөхцөлүүдийг юуны өмнө үгийн бүтцэд тохиолдох байр,цуваа цэгийн харьцаа (синтагматическое отношение)- нд гүйцэтгэх үүргээр нь үндэс үүсгэх буюу өгүүлбэр зүйн харьцаа заахгүй үндэс үл үүсгэх буюу өгүүлбэр зүйн харьцаа заах гэж - ангилна. Үйлийн болцын харьцаа үйл хөдлөлийн тооны харьцаа заах байдлын нөхцөлүүд нь үйл үндсийн дараа орж өөрөө үйлийн бусад нөхцөлүүдийг залгах үндэс үүсгэдэг байна.Үйлийн үндэс үл үүсгэх нөхцөлүүдийн нэг хэсэг нь үйл үгийг бусад үгтэй холбох, зарим нь өгүүлбэр төгсгөх үүрэгтэй.Үүргийн энэхүү ялгаанд нь тулгуурлаж холбох ба төгсгөх нөхцөл гэж ангилна.Холбох ба төгсгөх нөхцөл нь үйл үгийн бүтцийн эцсийн туйл болно. Холбох нөхцөлүүд нь үйл үгийг бусад үгтэй холбох үндсэн үүрэгтэй боловч нэг хэсэг нь үйл үгийг нэр үгтэй , нөгөө хэсэг нь үйл үгийг үйл үгтэй холбодог. Төгсгөх нөхцөлүүд нь өгүүлбэр төгсгөх ерөнхий шинжтэй боловч нэг хэсэг нь үйлийн эзэн биеийг үл ялган цаг баймжийн харьцааг,нөгөө хэсэг нь үйлийн эзэн биеийг тодорхой ялган бие баймжийн харьцаа заадаг байна. Энэ мэтээр монгол хэлний үйл үгийн нөхцөлүүд нь утга,үүргээрээ бие биеэ нөхөж эсрэгцэн нарийн тогтолцоотой.

Үйл үгийн хэвийн ай

Тодорхойлолт:Тухайн үйл хөдлөлийг гүйцэтгэх эзэн ба үйлэнд өртөх зүйлд харьцах харьцаа заах үүрэгтэй хэлзүйн айг хэв гэнэ. Монгол хэлний үйл үгийн хэвийн бүтээврүүд нь үгийн сан хэлзүйн утгатай буюу үг бүтээх,үг хувилгах хоёрдмол үүрэгтэй залгаврууд юм. Өөрөөр хэлбэл,үйлээс үйл үг бүтээхийн зэрэгцээгээр үйлийн эзэн ба үйлэнд өртөх зүйлд харьцах харьцаа заадаг байна. Иймээс хэвийн залгаврууд нь өгүүлбэр,холбоо үгийн доторх үгсийн хэлзүйн хэлбэржилтийг тогтоож захирах харьцааг заадаг учраас хэл найруулгын нэн чухал үүрэгтэй. Үйл үгийн хэвийг үйл үгийн үндсэнд тэг(Ж),-уул(-үүл),-лга(-лгэ,-лго,-лгө),-га(-гэ,-го,-гө),-аа(-ээ,-оо,-өө), -гд (-д,-т),-лд,лц зэрэг нөхцөл залгаж илрүүлнэ.дээрх нөхцөлүүдийг утга үүргээр нь дараах байдлаар ангилна. Өөрөө үйлдэх хэв буюу үйлдэх хэв.Тухайн үйлийг биечлэн гүйцэтгэх нэг эзэнд харьцах харьцаа заах тусах,эс тусах хэвийг үйлдэх хэв гэнэ.Энэхүү хэв нь тэг (Ж)нөхцөлөөр илэрнэ. а.Өөрөө үйлдэх хэвд байгаа тусах үйл үг нь тухайн үйлийг биечлэн гүйцэтгэх нэг идэвхтэй эзэн,үйлэнд өртөх зүйлд харьцах харьцаа заана.Жишээлбэл:Ах ном уншив,Бат захиа бичив,Цэцэг үнээ саав г.м б.Үйлдэх хэвд байгаа эс тусах үйл үг нь уг үйлийг биечлэн гүйцэтгэх идэвхтэй ба идэвхгүй нэг эзэнд харьцах харьцаа заана.Энэ нь өгүүлбэрийн хоёр гишүүнт цөм бүтэц үүсгэнэ.