хэвшмэл хэлц

Тодорхойлолт

Хэвшмэл хэлцийн үгийн сангийн бусад нэгжээс ялгарах онцлог нь бүрдүүлж байгаа үгсийн утга мэдэгдэж, тогтсон байрлалтай байж, бүтцээрээ өгүүлбэрийн дайтай, дүгнэлт эргэцүүлэл агуулсан хэлц юм.

Монгол хэлний хэвшмэл хэлцийн утга агуулгыг байцаан шинжилсэн эрдэмтэн Г.Эрдэнэ-очир:

• Юм, үзэгдэл, түүний хөгжлийн тухай зүйр цэцэн үгс
• Хүн түүхий амьдрал,зан чанарын тухай зүйр цэцэн үгс хэмээн хоёр том бүлэг болгоод, түүний дотор олон дэд гарчиг өгч, хэвшмэл хэлцийг утгаар нь ангилсан явдал монгол хэлний хэлцийн утга зүйн судалгаанд үнэ цэнэтэй ажиглалт болжээ.

Эрдэмтэн Ц.Өлзийхутаг "Яагаад хэвшмэл хэлц болж байна вэ гэвэл, эдгээр үг хэлэнд тогтож хэвшчихсэн, олон тооны хүмүүс мэдэж байдаг үгс юм"

Ангилал

1. Эрдэм номыг сурах, сургах утгатай.Жишээ нь:

Эрхийг сурхаар Бэрхийг сур, Эдээр биеэ чимэхээр Эрдмээр биеэ чим, Дуулсныг хураавал эрдэм Дуслыг хураавал далай... гэх мэт

1. Сайн хүмүүжил, сайхан аальтай байх утгатай. Жишээ нь: Хүн болох багаасаа

Хүлэг болох унаганаасаа, Биеэ засаад, гэрээ зас Гэрээ засаад, төрөө зас гэх мэт

• Хэвшмэл хэллэг:

1. Заримдаг хэвшмэл хэлц:(хов зөөх, нэр хугарах, хар санах, зориг мохох, алаг үзэх, зүрх алдах, элэг барих, мэдээ орох, нэр гарах, уур хүрэх, санаа амрах, урам харих, ухаа орох, сэхээ орох, зүрх үхэх).
2. Саармаг хэвшмэл хэлц:(үйлээ эдлэх, зовлон эдлэх, анхаарал хандуулах, анхаарал татах, анхаарал тавих, хий хийлэх, бий бийлэх, барьц барих, өргөл өргөх, сэжиг авах сэжиглэх, элэг барих-элэглэх, илтгэл тавих-илтгэх, хичээл хийх-хичээллэх, нэр өгөх-нэрлэх, тамираа барах-тамирдах) гэж ангилжээ.

• Хэлц нэгжээс бидний авч үзсэн хэвшмэл хэлц бол хэлний их нэгж өгүүлбэр, цогцолборын түвшинд илүү хамаатай, бүтцээрээ өгүүлбэрийн хэлбэртэй, хэлний хэрэглээнд аман болон бичгийн уламжлалаар дамжин, үгийн сангийн бусад нэгжийг бодвол нийтээр мэддэг болж хэвшин тогтсон, ард түмний өвөрмөц танилт, гүн дүгнэлт, эргэцүүлэл бүхий санааг хадгалсан хэлц юм.