хамаатуулах нөхцөл

Тодорхойлолт

Монгол хэлэнд сүүлчийнх нь нэр түрүүчийнхээ нэрийг захирах харьцаа заадаг нөхцөлийг хамаатуулах нөхцөл гэнэ. Өөрөөр хэлбэл нэг үйл үг нь нөгөө үйл үг буюу нэр үгийг хэрхэн захирахын харьцаа зааж буй нөхцөл гэсэн үг.Мөн эр үг эм үгэнд адил.

Үйлийн тийн ялгалын нөхцөл ба үйлийн хамаатуулах нөхцөлийн ялгаа

Монгол хэлэнд нэг үйл үг нь нөгөө үйл үг буюу цагт нэрд хэрхэн захирагдахын харьцааг заах дохио болох үйлийн тийн ялгалын 12 зүйлийн нөхцөл байдгаас гадна бас нэг үйл үг нь нөгөө үйл үг буюу нэр үгийг хэрхэн захирахын харьцааг заах дохио болох үйлийн хамаатуулах 13 зүйлийн нөхцөл байдаг. Үйлийн тийн ялгалын нөхцөл,үйлийн хамаатуулах нөхцөл хоёрын хооронд дээр дурдсан ёсоор захирагдахын дохио, захирахын дохио болох үндсэн ялгавраас гадна байрлалын талаар бас бие биеэсээ ялгавартай юм. Хэрэв үйлийн тийн ялгалын нөхцөл нь уул харьцаа бүхий хоёр үгийнхээ хооронд байдаг бол үйлийн хамаатуулах нөхцөл нь уул холбоо бүхий үгсийнхээ сүүлчийн үгийн дараа байна. Бас үйлийн тийн ялгал нь гэ- гэсэн язгууртай үйл үгийн өмнө тохиолддоггүй бол үйлийн хамаатуулах нөхцөл нь гэ- язгууртай үйл үгийн өмнө тохиолдож бусад үйл үгийн өмнө тохиолддоггүй ажээ. Монгол хэлний үйлийн тийн ялгалын нөхцөл нь ганц өмнөх үйл үгээ л дараах үйл үг буюу цагт нэрд захируулах дохио болдог бол, үйлийн хамаатуулах нөхцөл нь өмнөх үйл үг нь найруулах, хамжих аргаар холбогдсон бүх нэр, үйл үгийг захирах дохио болж чадна.

Ангилал

Үйлийн хамаатуулах нөхцөлийг дотор нь өмнөө бүү, битгий гэсэн хориглох үгтэй үйл үгийн үндсийн дараа тохиолдох эсэхээр нь үйлийн ерөнхий буюу эзэнд хамаатуулах нөхцөл, үйлийн биед хамаатуулах нөхцөл гэж ангилна.

1. Биед хамаатуулах
2. Эзэнд хамаатуулах

Өмнөө хориглох үгтэй үйл үгийн үндсэнд залгадаггүй хамаатуулах нөхцөлийг нь ерөнхий хамаатуулах нөхцөл гэнэ. Өмнөө хориглох үгтэй үйл үгийн үндсэнд залгаж болдог хамаатуулах нөхцөлийг нь биед хамаатуулах нөхцөл гэнэ.

1.Биед хамаатуулах нөхцөл: маань, минь, чинь, тань, нь энэ нөхцөл нь 1,2,3-р биеийн аль нэгэнд хамаатайг заах утгатай жинхэнэ нэрийн бүтцийн төгсгөлийн нөхцөл юм. Эдгээр 3н биед хамаатуулах нөхцөл нь бүх тийн ялгалын нөхцөлийн дараа тохиолдоно.

           А.Өгүүлэгч 1-р биед хамаатай зүйлийг заасан Минь, маань нөхцөл.

• Жишээлбэл: -Аав маань -Аав минь гэх мэт.
• Энэ нөхцөл нь өгүүлэгдэхүүний илтгэгчийн үүргээр хэлэгдэнэ, өгүүлэмжид үйл хөдлөлийн зайлшгүй болох баймж утга илэрхийлнэ, өгүүлэгч хүсэл хэрэгцээ илэрхийлсэн баймж утгатай, өгүүлэгч нэгдүгээр этгээдээс бусдад ерийн хандсан утгуудыг тус тус илтгэх онцлогтой.

            Б. Сонсогч 2-р биед хамаатай болохыг заасан чинь, тань, нөхцөл.

• Жишээлбэл: Арван цагаан буян чинь дэлгэрч яв гээд гэх мэт.
• Энэ нөхцөл нь өгүүлэмжийн боломжийн бус баймж утга илэрхийлсэн байж болно, өгүүлэмжийн доторх аль нэг гишүүнийг онцлон ялгаж, чухалчлан тодочлох үүргээр хэрэглэгдэж болно,

өгүүлэгчээс тухайн зүйлд эгдүүцэн гайхсан баймж утга илэрхийлнэ, өгүүлэгдэхүүний илтгэгчийн үүргээр хэрэглэгдэнэ, өгүүлэгчээс тухайн зүйлд үл мэдэг эгдүүцэн улмаар сануулан батласан баймж утгуудыг илтгэх онцлогтой юм.

            В. Өгүүлэмжид дурдагдаж байгаа 3-р биед хамаатай юмыг заасан нь нөхцөл.

• Жишээлбэл: -Гэр оронд нь гэх мэт.
• Энэ нөхцөл нь өгүүлэгдэхүүний илтгэгчийн үүргээр хэрэглэгдэнэ, зарим тохиолдолд энэхүү нөхцөлийг бол хэмээх үгээр солин хэрэглэж болдог бөгөөд энэ талаар тусгайлан хийсэн

судалгаа байдаг, нэг төрлийн олон хүн, юмс үзэгдлээс аль нэгийг нь ялган тодотгоход хэрэглэгддэг онцлогтой.

2. Ерөнхийлөн хамаатуулах буюу эзэнд хамаатуулах нөхцөл: -аа4 энэ нөхцөл нь хүн, амьтан, юмс үзэгдлийн үйлдэгчид хамаатай болохыг заах утгатай төгсгөх нөхцөл юм. 

• Жишээлбэл: өөрийнхөө ахынхаа эгчийнхээ гэх мэт.
• Ерөнхийлөн хамаатуулах нөхцөл нь нэрлэхээс бусад тийн ялгалын ил бодитой нөхцөл болон далд тэг хувилбарынх нь дараа орно, урт, хос эгшиг болон –н гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд залгавал дунд нь –г гийгүүлэгч жийрэглэнэ, харьяалахын тийн ялгалын нөхцөлийн дараа залгахад –х гийгүүлэгч жийрэглэнэ, заахын тийн ялгалын нөхцөлийн тэг хувилбарын дараа эгшиг зохицох ёсыг баримтлан залгана, нэг, хоёр, гуравдугаар биед ялгалгүй хэрэглэгдэх боловч тухайн өгүүлэмжийн ерөнхий агуулгаар чухам хэддүгээр биеийг зааж байгаа нь ялгардаг онцлогтой.