орон цагийн нэр

Тодорхойлолт

Үйл хөдлөлийн болох орон байр,зүг чиг,цаг хугацааг нэрлэн заасан наана, цаана, дээр, доор, хажууд, хооронд, урагш, хойш, баруун, зүүн, эрт орой, хожим, сая,даруй, түр, мөдхөн, ашид, мөнхөд гэх мэт үгсийг орон цагийн нэр гэнэ. Орон цагийн нэр нь утгазүй, хэлзүйн шинжээрээ бусад аймаг үгсээс ялгаатай бие даасан үгсийн аймаг юм. Үүнд: Утгазүйн онцлог. Үгийн сангийн утгаар нь орны нэр, цагийн нэр гэж хоёр ангилна. Орны нэрийн утга нь учир шалтгаан ба бодот байдлын орон байр, зүг чигтэй холбогдсон дараах тогтолцоотой. Орны нэрс дотор нь хоёр ангилна.

1. Орших орон
2. Хөдлөх орон- Хөдлөх орон дотор нь хоёр ангилна.1.Тодорхой зүг 2.Тодорхойгүй зүг

• Орших орон заах нэрс⟨наана,цаана,дээр доор,дотор,гадар,гадна,дотно,өмнө,хойно,урд,ард,баруун,зүүн,дэргэд,хажууд,хооронд,дунд гэх мэт⟩
• Тодорхойгүй зүгт хөдлөх орон заах нэрс⟨нааш,цааш,дээш,доош,дотогш,гадагш,урагш,хойш,барууншаа,зүүншээ гэх мэт⟩
• Цагийн нэрс нь бодот байдлын цагтай холбогдсон утгын дараах тогтолцоотой. Үүнд: цагийн нэрс-1.Өнгөрсөн цаг⟨урд,эрт,өчигдөр,уржигдар,ноднин,хэдүйн⟩ 2.Одоо цаг⟨одоо,өнөө,эдүгээ⟩ 3.Ирээдүй цаг⟨хожим,дараа,орой,маргааш,даруй,мөдхөн⟩

Одоо,ирээдүй,өнгөрсөн цагийг ялган заасан эдгээр үгсээс гадна ерөнхий цаг заасан нэрс бий. Жишээ нь:үүрд,ашид,насад,эгнэгт,үргэлж,мөнхөд,ямагт,гэнэт,байнга,хааяа,түр,төдхөн,өнө,заримдаа,ихэвчлэн,голдуу,мэр сэр гэх мэт Хэлзүйн шинж: орон цагийн нэрс үгзүй, өгүүлбэрзүйн дараах үндсэн онцлогтой. Үүнд: Орон цагийн нэрс нь хэлний хөгжлийн явцад ихэвчлэн жинхэнэ нэрээс ялгарч үүссэн тул жинхэнэ нэрийн тийн ялгал,хамаатуулах нөхцөлөөр дутмаг хувилна.Хэлний баримтаас ажиглавал, орших орны нэрс нь голдуу гарахын тийн ялгалаар хэлбэржиж тодорхой зүгт хөдлөх орны утга зааж байна. Харин цагийн нэрс нь голдуу харъяалахын тийн ялгалаар хэлбэржиж байна. Бусад тийн ялгалаар хувилах нь ховор.Орон цагийн нэрс нь тийн ялгалаар дутмаг хувилдаг учраас ихэвчлэн үндсээрээ үйл үгтэй холбогдоно. Орон цагийн нэрсийн дотроос орны нэрс нь өмнөх үгээ харъяалахын тийн ялгалын ил ба тэг хувилбараар захирна.Орчин цагийн монгол хэлний орон цагийн нэрс нь жинхэнэ нэр,үйл үгтэй адил бүтэх аргатай.Орон цагийн нэрс нь үйл хөдлөлийн болох орон байр,зүг чиг,цаг хугацааг зааж өгүүлбэрт ихэвчлэн үйл үгээр илэрсэн өгүүлэхүүнтэй холбогдож байц гишүүний үүрэг гүйцэтгэнэ. Орших орны нэр нь хаа, хаана гэсэн асуултанд хариулагдах бөгөөд харьцангуйгээр аль нэг тодорхой зүгт хамаарах эсэх дээр нь үндэслэж үүнийг орших чиглэл заасан орны нэр, орших байрлал заасан орны нэр хэмээн ангилна.

Ангилал

1. Орших чиглэл заасан орны нэр

Жишээ нь: наана, цаана, дээр, доор гэх мэт

2. Орших байрлал заасан орны нэр

Жишээ нь: дэргэд, хажуу, ойролцоо гэх мэт 

Орчих орны нэр нь хаанаас, хаашаа, хаагуур, гэсэн асуултанд хариулагдах бөгөөд орчих чиглэлийн байдал дээр нь үндэслэж үүнийг тодорхой чиглэлд хөдлөх орны нэр, тодорхойгүй чиглэлд орчих орны нэр хэмээн ялгана. Тодорхой чиглэлд хөдлөх орны нэрийг нь аль нэг тодорхой юмтай холбогдон хөдөлгөөний чиглэлээр нь төвөөс зугтаж хөдлөх орны нэр, төвд тэмүүлж хөдлөх орны нэр гэж хуваана.

3.Төвөөс зугтаж хөдлөх орны нэр нь хаанаас гэсэн асуултанд хариулагдана

 Жишээ нь: наанаас, цаанаас гэх мэт

4.Төвд тэмүүлж хөдлөх орны нэр нь хаашаа гэсэн асуултанд хариулагдана

 Жишээ нь: дээшээ, доошоо гэх мэт
'

5.Тодорхойгүй чиглэлд орчих орны нэр нь хаагуур гэсэн асуултанд хариулагдана.

 Жишээ нь: өмнөөс, хойноос гэх мэт

Ийнхүү орны нэрийн хаа, хаана, хаанаас, хаашаа, хаагуур хэмээх асуулт нь учир шалтгаан хийгээд бодит байдлын үүднээс орны нэрийг дотор нь ийнхүү хоёрчлон ангилах боломжтой. Зөвхөн цаг заасан цагийн утгат нэр нь хэзээ, хэдийд, гэсэн асуултанд хариулагдах бөгөөд үүнийг дотор нь цагийн ерөнхий шинж дээр нь үндэслэн хэлзүйн ба хэлзүйн бус цаг заасан хэмээн ангилж хэлзүйн цагийг дотор нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гэж ангилна.

6. Өнгөрсөн ерөнхий цагийн нэр

Жишээ нь: эрт, орой гэх мэт

7. Өнгөрсөн тодорхой цагийн нэр

Жишээ нь: өчигдөр, уржигдар гэх мэт

8. Одоо ерөнхий цагийн нэр

 Жишээ нь: Эдүгээ гэх мэт

9. Одоо тодорхой цагийн нэр

 Жишээ нь: өнөө, өнөөдөр гэх мэт
 

10. Ирээдүй ерөнхий цагийн нэр

Жишээ нь: дараа, хожим гэх мэт

11. Ирээдүй тодорхой цагийн нэр

 Жишээ нь:маргааш, нөгөөдөр гэх мэт

12. Хэлзүйн бус цагийн нэр

Жишээ нь: үргэлж, үүрд гэх мэт
 

13. Давхар утгат орон цагийн нэр нь орон ба цагийн аль алиныг нь заасан үг юм.

Жишээ нь: хойно,хойш, урьд, туршид гэх мэт

Дан утгат орон цагийн нэр

Давхар утгат орон цагийн нэр

Хэлзүйн ерөнхий шинж

1. Жинхэнэ нэрд байдаг тоо, тийн ялгал, хамаатуулах ай болон хүйсийн ай, жич хүйс, тоогоор зохицох ёсны ул мөрийн аль аль нь орон цагийн нэрд байхгүй.
2. Хэлний нийлц харьцаанд орон цагийн нэр нь нэр үгээ үндсээр нь болон харьяалах, гарах, үйлдэхийн тийн ялгалаар захирна.
3. Орон цагийн нэр нь харьяалах, гарах, үйлдэхийн тийн ялгалын нөхцөлөөр хувилна.
4. Орон цагийн нэр нь хамаатуулахын нөхцөлөөр дутмаг хувилна.
5. Орон цагийн нэр нь тооны айн нөхцөлөөр хувилахгүй.
6. Орон цагийн нэр нь өгүүлбэрт хэлэхүйн талаас хэлзүйн өгүүлэгдэхүүн,байц, тодотгол гишүүний үүрэг гүйцэтгэж болно.
7. Орон цагийн нэр нь үйл үгийн өмнө тохиолдоно.
8. Орон цагийн нэрийг хураах юмуу нөхцөлийг нь хэмнэн орхиж болдоггүй байна.
9. Орон цагийн нэр үндсэнд -х (-хи) дагавар залгаж нэршүүлнэ. Ингэж нэрийн шинжтэй болсон орон цагийн нэр жинхэнэ нэртэй холбогдож тодотгол болохоос гадна холбогдож байгаа жинхэнэ нэр нь хэмнэгдвэл нэрийн хувиллаар бүрэн хувилдаг онцлогтой.
10. Орон цагийн нэр нь бүтцийн хуьд үүсмэл ба үүсмэл бус; үүсмэл нь энгийн болон нийлмэл байж болно.