нэр томьёо

Тодорхойлолт

    Нийгмийн хөгжлийн явцад хэл ямагт боловсронгуй болдог бөгөөд үгүй бол хүний харилцааны хэрэглүүр болох нийгмийн үүргээ биелүүлж чадахгүйд хүрнэ. Хүний мэдлэгийн хүрээ тэлэх тусам шинэ нэр томьёо үүснэ. Соёл урлаг, шинжлэх ухаан, техник эдийн засаг зэрэг тодорхой салбарын ухагдахуун үйл ажиллагааг тусгайлан оноож нэрлэсэн үгсийг нэр томьёо гэнэ. 

Нэр томьёо, мэргэжлийн үгийн найруулга

    Нэр томьёоны зүйл нь ажил мэргэжлийн хувьд хязгаарлагдмал хэрэглэгддэг бөгөөд үүгээрээ мэргэжлийн үг хэллэгтэй ойролцоо байдаг. Нэр томьёо албан ёсны, нийтээр заавал дагах шинжтэй, ухагдахууныг шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарласан байдаг бол мэргэжлийн үг хэллэг нэг мэргэжлийн хүмүүсийн ярианы хэлэнд тархсан, албан ёсны бус үг хэллэг байдаг билээ.     
    Мэргэжлийн үг хэллэгийг найруулгад хэрэглэх үүрэг нь нутгийн аялгууны үг, этгээд үг хэллэгийнхтэй төстэй байдаг байна. Харин уран зохиолын найруулгад зохиолын баатрын ажил мэргэжил, хэл ярианы онцлогийг тодруулах зорилгоор хэрэглэдэг тал бий. Жишээ нь: “Гулуузан цагаан мөнгө, янз бүрийн тойг, ембүүнүүд, хөдсөн олбог дээгүүр хөглөрөнхөн, дэргэд нь алх, хайч, үлээгүүр, хасуур, хөөлтүүр, тэгшлүүр, дэн, лав харагдана. Аахлуур гэдэг авдар хөөрөг, үлээвэр гагнууртай. Алх дөшөө алхам ч салгахгүй” гэхэд дархан хүний мэргэжлийн үг хэллэг байгааг анзаарч болно. Тэгвэл: 

    “Ингээд гэрлээ тавиад байвал удахгүй аккумляторын цэнэг дуусна. Бас моторын ус хөлдөнө. ” гэж бодсоор Барс машиндаа орж, хянах самбарынхаа гэрлийг асаалаа. Бага зэрэг бензин ч байна. Мотор жигд шуугьсаар...”  гэсэн жишээнд жолоочийн мэргэжлийн үг хэллэг орсон байна. 
   
    
Шинжлэх ухаан, техник технологийн болон улс төр, нийгмийн салбарт тогтвортой нэг утгаар хэрэглэгдэх, ихэнхдээ тусгай тогтоосон үгийг нэр томьёо гэнэ. 

    Жишээ нь: хүчил, исэл, онол, атом, уураг, их хурал, давс гэхэд эдгээр үгс тухайн шинжлэх ухааны салбартаа нэр томьёо болно.
    Хэлний ерийн үг олон утгатай байхад ямар нэг будилаангүй тухайн орчноосоо танигддаг байхад нэр томьёо болсон үг олон утгатай байж болдоггүй онцлогтой.

    Ерийн үг нэр томьёо болж болно. 

Жишээ нь: суурь гэдэг үг байшингийн суурь, тогооны суурь, суурьтай байх гэх мэтээр олон утгаар хэрэглэгдэх энгийн үг байснаа химийн ухааны нэр томьёоны үүрэгтэй болсон тохиолдолд тогтвортой ганц утгыг илтгэж, нэг ухагдахууныг заана.

    Сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд монгол хэлний үгийн сан нийгмийн хөгжлийн нөлөөгөөр мэдэгдэхүйц олон шинэ үгтэй болсон. Эдгээр үгсийг ажиглахад хэлзүйн ямар нэг арга хэрэглүүрээр үүсмэл болон нийлмэл шинэ үг, нэр томьёо үүсэж үгийн сан баяжиж байна. Мөн дэлхий нийтээр даяаршиж буй энэ цаг үед харь хэлний үг тэр дундаас англи хэлний нэр томьёо олноор түрэн орж ирсээр байна. 

    Бидний өдөр тутмын харилцаанд өргөн хэрэглэгдэж буй зарим харь хэлнээс орж ирсэн нэр томьёог түүвэрлэн шинжлэх ухааны салбар бүрээр ангилан жагсаавал:

1. Улс төрийн салбарт: авторитаризм, агент, агентлаг, аллерги, аудит, блиц, кайф, карьер, интеграци, имиж, институт, коррупци, либерал, мафи, прагматик, рекэт, риск, статус гэх мэт. 2. Санхүү, эдийн засаг, зах зээлийн салбарт: авизо, аутсайдер, аукцион, бизнес, бирж, брэнд, бонд, лого, маркетинг, менежер, концерн, трейд, супермаркет, популист гэх мэт. 3. Соёл урлаг, шинжлэх ухаан, боловсролын хүрээнд: альтернатив, анонс, дебют, дизайн, караоке, хип-хоп, фен, магистр, бакалавр, тендер, тест гэх мэт. 4. Техник, технологи, олон улсын хэвлэл мэдээллийн салбарт: патент, лиценз, скайннер, принтер, диск, хард, маус, дижитал аппарат, мессеж, мессенжер, хакер гэх мэт. 5. Биеийн тамир, спорт, эрүүл мэндийн салбарт: олимп, спорт, боулинг, бейсбол, гольф, тернажёр, сумо, башё, секс, сексологи, клонаци, альцгеймер гэх мэт байгаагаас нийгэм, улс төрийн салбарт хамгийн олон нэр томьёо үүсэн бий болжээ.

    Нэр томьёог өөрийн хэлний, харийн хэлний гэж хуваан үзэж болно. Язгуурын монгол үгээр оноосон монгол нэр томьёо өмнө ч олон байсан одоо ч байсаар байна. Гэсэн хэдий ч сүүлийн жилүүдэд нэр томьёо оноон тогтоох, журамлан жигдлэх төрийн тууштай бодлого алдагдсанаас харийн нэр томьёо хүч түрэн орж ирэх болжээ. Харийн нэр томьёог хэт нутагшуулах нь эх хэлний дархлаанд сөрөг нөлөөтэй тул аль болох өөрийн хэлний үгийн нөөцийг шавхаж нэр томьёог оноон нэрлэж, жигдлэн толилж байхыг эрхэмлэх нь зүйд нийцнэ. 
    Аливаа нэр томьёо тогтвортой хэрэглэгдэж нийтийн хэрэгцээт үг хэллэг болж хэвших нь тухайн үгээр тэмдэглэгдсэн зүйлийн хэрэглээнээс хамаарах төдийгүй тухайн үг ухагдахуунаа хэр оновчтой илэрхийлж байгаатай холбоотой байдаг. Тухайлбал: эмзэг бүлэг, хандивлагч орон, ивээн тэтгэгч, бизнес орчин, нийгмийн халамж, сэтгэл зүйн хямрал гэх мэт идэвхтэй хэрэглэгддэг үндсэн ухагдахуунаа оновчтой илэрхийлсэн нэр томьёо хялбар хэвшиж байхад зайны сургалт, төлөөлөн удирдах зөвлөл, хэрэгжүүлэгч агентлаг, засгийн газрын бонд, магадлан итгэмжлэх, хөрөнгийн бирж, үнэт цаас, клонацийн арга, дахин хуваарилалт, өмчийн халдашгүй байдал гэх зэргийн хэрэглээ нь бага байдаг тул мэргэжлийн хүмүүсийн хэрэгцээнд идэвхтэй хэрэглэгдэж байна. 
    Сонин нийтлэл, хэвлэл мэдээллийн хэл найруулгад түгээмэл хэрэглэгдэж буй нэр томьёоны бүрэлдэхүүнийг ажиглавал, тухайн нийлмэл нэр томьёоны аль нэг бүрдүүлбэр нь эсвэл хоёул урьд өмнө нь хэрэглэгдэж байсан үгийг зохион найруулж нийлмэл шинэ нэр томьёо бүтээх үзэгдэл түгээмэл болж байна. 

     Жишээлбэл: нийгмийн ухамсар, нийгэм бодлого, нийгэм хамгаалал, хүний хэрэгцээ, эмзэг бүлэг, сэтгэлзүйн дарамт, нийгмийн халамж, сэтгэцийн эрүүл мэнд, улс төрийн орчин, олон нийтийн оролцоо, гэр бүлийн хүчирхийлэл, хувь хүний үйл ажиллагаа, хүний хэрэгцээ, хөрөнгийн бирж, хуулийн төсөл, сонгуулийн тойрог, иоджуулсан гурил, магадлан итгэмжлэл, гэрээт ажилтан, нөхөн сонгууль, хувьцаа эзэмших гэх мэт. 

     Эдгээр үгийн олонх нь нийгэм улс төр, эдийн засгийн холбогдолтой нэр томьёо байгаагаас үзэхэд үг нийлэх аргаар шинэ нэр томьёо бүтэх арга голлож, нөгөө талаас нийлмэл нэр томьёо нь ухагдахуунаа илүү оновчтой илэрхийлж байна гэж үзэж болно.