монгол судлалын тулгамдсан асуудал
Монгол хэл судлалын тулгамдсан асуудал
Дэлхийг захирсан Монгол Улсын даяарчлалын хэдэн зуун дууссанаас хойш Монгол хэлшинжлэл Энэтхэг-Европ хэлшинжлэлийн үзэл онолын хүрээн дотор шинээр үүсч хөгжсөөр 200 гаруй жилийн нүүр үзсэн бөгөөд ингэхдээ сүүлийн 70 - аад жил буюу ЗТ ХХ зууныг Орос хэлшинжлэлийн хайрцаг дотор чихэгдэн өнгөрөөгөөд, одоо ч тэндээсээ гарч, эрчимтэй хөгжлийн замд орж чадахгүй байгаа учраас өнөөгийн Монголсудлалд нэн даруй шийдвэрлэвэл зохих олон асуудал хуримтлаад, хэл - сэтгэлгээсудлалын хамрах бүх хүрээний энгээр, бусдын нөлөөнөөс ангид, монгол ухаанаар тунгаан эргэцүүлж, дүгнэж цэгнэхийг шаардаж буйн дотроос нэр, үйл үгэлбэрийн тооны ай, хамаатуулах ай, үйл үгэлбэрийн захиран найруулах ай, оршихуйн ухаан, найруугын сэтгэлгээний дүрэм, хэлээр туурвин харилцахуй судлал зэргийг нэн чухалд дурдвал зохино.
Монгол хэлний нэр үгэлбэрийн тооны ай
Энэтхэг-Европ хэлшинжлэлийн онол номлолт судлаач нар монгол хэл, түүн лүгээ төрөл зөрчид(манж-хамниган), түрэг хэлний үзэгдлийг судалж туурвисан ном зохиолдоо эдгээр хэлэнд хэлзүйн тооны ай илрэхтэй холбоо бүхий асуудлыг ташрамын байдлаар анхааран үзэж, зарим зарим хэсэгт тодорхойлон дурдаж, тайлбарлан бичсэн нь цөөнгүй байна. Бас тооны айн асуудлыг дагнан судалсан байх бөгөөд ингэхдээ нийт түрэг, нийт зөрчид, эсвэл нийт Үлэмж хүрээний алтай хэлний хэмжээнд уг асуудлыг харьцуулан үзжээ. Түүнчлэн, Үлэмж хүрээний аль нэг алтай хэлээр тооны ай илрэх ёсыг ч дагнан судалж, зохиол бүтээл туурвисан нь байхын дээр нэг хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг Үлэмж хүрээний бусад хэлний мөн айтай харьцуулах, эсвэл нийт Үлэмж хүрээний алтай хэл болон нэг алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айг Энэтхэг-Европ хэлний нэр үгэлбэрийн ганц тоо, олон тооны айтай харьцуулсан, зэрэгцүүлсэн судалгаа ч байна. Тэдгээрээс зөрчид хэлний нэр үгийн тооны айн талаарх судалгаа, дүгнэлтийн дотор “Как имена, так и глаголы в маньчжурском языке не имеют изменений по числам; единство или множественность предметов и действий как в подлежащем, так и сказуемом по большей части определяются смыслом речи - Манж хэлний нэр үг, үйл үг тоогоор үл хувилах бөгөөд юмын болон үйл хөдлөлийн ганц олон тоо өгүүлэгдэхүүн, өгүүлэхүүнээр илрэхдээ ихэвчлэн хэлж ярьж байгаа зүйлийн утга агуулгаар тодорхойлогддог”(Захаров.1879.с. 119) хэмээх дүгнэлт онцгой байр суурьтай юм. Учир нь, Үлэмж хүрээний алтай хэл, түүний дотроос манж хэлээр нэр үгэлбэрийн тооны ай илрэх ёсны өвөрмөц онцлог буюу тодруулбал, орос зэрэг нугархай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айгаас ялгарах шинжийг сайтар мэдэрч, манж хэлний хэлзүйн энэ айн мөн чанарыг гүнзгий ухаарч таньсан нь үүгээр илэрч байна. Ер нь Үлэмж хүрээний алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны ай бүх хэлэндээ нийтлэг шинжтэй бөгөөд Энэтхэг-Европ хэлний нэр үгэлбэрийн мөн айгаас өөр болохыг үе үеийн эрдэмтэн анхааран тэмдэглэсээр иржээ. Тухайлбал, “Создается впечатление что, алтайские языки не имели тенденции к урегулированию этого вопроса, к созданию настоящей грамматической категории множественного числа, которая соответствовала бы множественному числу индоевропейских языков - Алтай хэл Энэтхэг-Европ хэлний олон тоотой дүйх жинхэнэ хэлзүйн олон тооны ай бий болж төлөвших чиглэлээр яваагүй мэт сэтгэгдэл төрж байна” (Котвич.1962.с.335) хэмээн Үлэмж хүрээний алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудал Энэтхэг-Европ хэлнийхээс эрс өөр шинжтэйг соргогоор мэдрэн тэмдэглэжээ. Энэ мэтчилэн, Үлэмж хүрээний алтай овгийн залгамал хэлнээ нэр үгэлбэрийн тооны ай илрэх асуудал өвөрмөц шинжтэй болохыг анхааран үзэж, энэ асуудлыг Энэтхэг-Европ хэлшинжлэлийн ойлголтоор ганц тоотын хэлбэр гэгддэг тэг бүтээвэрт үг тооны нэр болон бусад олны утгат үгстэй холбогдон, олон тооны санаа илтгэдэг эртний уламжлалтайг дурдсан; түүнчлэн олны хэлбэртэй үг юмын олныг заахаас гадна чанарын ялгаа, хэсгийн доторх дэд хэсэг, бас хэд хэдэн цогц шинжтэй буйг зааж болдог хэмээгээд, “Вопреки тому положению, которое существует в индо-европейских языках, в алтайских языках падежные и прочие подобные им окончания и для единственного, и для множественного числа всегда совершенно тождественны - Энэтхэг-Европ хэлэнд байдгаас зөрүүтэй нь алтай хэлэнд тийн ялгал болон түүнтэй төсөөтэй бусад нөхцөл ганц ба олон тооны хувьд ямагт ав адилхан байдаг явдал юм” (Рамстедт. 1957.с.57) гэж дүгнэсэн нь зөрчид, монгол, солонгос, түрэг, наран зэрэг Үлэмж хүрээний нийт алтай хэлний үгийн бүтцийн онцлог, хэлзүйн айг бодитойгоор ухааран танихад нэгэн таатай нөхцөл бүрдүүлж, эрчимтэй түлхэц үзүүлэхүйц чухал дүгнэлт болсон байна. Ер нь тооны харилцаа илрэх онцлог Үлэмж хүрээний нийт алтай овгийн залгамал хэлнээ нийтлэг зүйтогтолт үзэгдэл бөгөөд тэр нь Энэтхэг-Европ овгийн нугархай хэлэнд байдгаас ихээхэн өвөрмөц болохыг манжич, монголч, түрэгч нараар үл барам, солонгос, наран хэлний судлаач нар зохиол бүтээлдээ удаа дараа дурдан тэмдэглэсээр ирсний заримыг сийрүүлбэл, “. . . этим способом выражается множественное число разделительное; под этим понимается такое множество, в котором сохраняется указание на отдельные экземпляры предметов, составляющие это множество: Сарам-сарам “каждый человек”, ”люди”, чип-чип “каждый дом”, ”дома” - . . . энэ аргаар тусгаар олон тоо илрэх бөгөөд утга нь тухайн олныг бүрдүүлж байгаа тусгаар тусгаар юм буйг зааж байдаг. Жишээлбэл, Сарам-сарам - хүн бүр, хүмүүс, чип-чип - байшин бүр, бүх байшин гэх мэт” (Холодович.1954.с.52) хэмээж, солонгос хэлэнд олны санаа илтгэх, ерөөс тооны харилцаа илрэх байдал өвөрмөц болохыг дурдан, үг давтан хорших арга нэр үгэлбэрийн тооны ай илтгэх хоёр аргынх нь нэг, нэлээд түгээмэл хэрэглэдэг арга мөнийг онцлон тэмдэглэсэн нь зөвхөн солонгос хэлэнд хамаатай төдийгүй нийт зөрчид, монгол, түрэг хэлэнд байдаг олны санаа илтгэх аргын онцлогийг тодруулан гаргахад ихээхэн дөхөмтэй дүгнэлт болжээ.
Алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг судалсан байдлаас үзэхэд нийт монгол болон нийт түрэг хэлний хувьд судалгааны дийлэнх хэсэг оногдож байгаа ба зөрчид хэлнээс манж хэлний тооны айн асуудал эрдэмтний анхааралд арай илүү өртсөн гэмээр байна. Энэ нь, Алтай судлалын дотроос түрэг хэлний судалгаа Орос-Европын судлаач эрдэмтэнд илүү ойр, алтай хэлтний дотроос түрэг хэлтэн угсаатан тэдэнтэй нэг доор олон зууны турш зэрэгцэн холилдон оршиж ирсэнтэй зарим талаар холбоотой юм. Монгол болон манж хэлтний хувьд тэд хүн төрөлхтний түүхэнд нэгэн үе ихээхэн нөлөөтэй болж, хүчирхэг улс гүрэн байгуулж явсан нь тэдний хэлийг Орос-Европын болон бусад газрын эрдэмтэн судлаач нар эртнээс анхааран судлах нэгэн шалтгаан болж, түлхэц өгсөн байж магадгүй. Ямар боловч, алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айг судалсан эрдэмтэн эдгээр хэлний нэр үгийн тооны ай болон тооны харилцаа илрэх ёс өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой байгааг зохиол бүтээлдээ удаа дараа тэмдэглэсээр ирсэн бөгөөд зарим нь алтай хэлний нэр үгэлбэрийн ганц тооны хэлбэр олон тооныхоо хэлбэртэй адил буюу нэг нэр үгэлбэрт ганц тоо, олон тоо хоёр нэгэн зэрэг давхцан илэрдэг гэж ч хүртэл тэмдэглэсэн байна. Тухайлбал, “В отношении алтайских языков постоянно отмечается, что форма единственного числа имени одновременно может употребляться и в значении множественного, в частности, если нет необходимости говорить о множестве каких - либо определенных предметов - Алтай хэлний харилцаанд, ялангуяа ямар нэгэн тодорхой юмын олон тоотын талаар зайлшгүй өгүүлэх шаардлагагүй үед нэр үгийн ганц тоотын хэлбэр ямагт олон тоотын утгыг давхар илтгэж байдаг” (Цинциус. Летягина. 1978. с. 199) гэсэн нь алтай хэлэнд Орос-Европ хэлнийх шиг ганц тоо, олон тооны утга заадаг нэр үгэлбэрийн ай байх ёстой гэсэн үзэл эдгээр хэлний бодит байдал, уул хэлээр хэлэлцэгчийн сэтгэлгээний онцлогтой зөрчилдсөний илрэл юм. Өөрөөр хэлбэл, дадал хэвшил болсон нэр үгэлбэрийн ганц тоо, олон тооны ойлголтыг алтай хэлнээс хайгаад, эрс өөр зүйлтэй тулгарснаар оновчгүй дүгнэлт буюу манж, монгол, түрэг хэлний нэр үгэлбэр ганц ба олны утгыг нэгэн зэрэг илтгэдэг гэсэн бодит байдлын зүйтогтлоос ангид дүгнэлтэд хүрсэн бололтой. Чухамдаа бол нэг нэр үгэлбэр ганц ба олныг нэгэн зэрэг заан илэрхийлнэ гэдэг танин мэдэхүй, ертөнцийн бодит байдлын диалектик зүйтогтлын талаас огт байж болшгүй, хэвийн бус юм гэдэг нь мэдээж. Харин дээрх судлаач нар залгаврын аргаас гадна нийт алтай хэлэнд нэр үгэлбэрийн тооны айг илтгэх хэд хэдэн арга байдаг хэмээн тэмдэглэсэн нь уул асуудлын мөн чанарыг нээн танихад дөхөм болжээ. Өөрөөр хэлбэл, алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны ай задлаг аргаар их илэрдгийг нээн харах зүгт Орос-Европын эрдэмтнээс анх хийсэн том алхам гэж үзэж болохоор байна. Түүнчлэн, алтай хэлээр тооны харилцаа илрэх асуудлыг судлах онол, аргазүй, сэтгэлгээний хувьд уламжлал болсон ганц тоо, олон тоо; нийлэг арга буюу залгаврын аргад хашигдсан явцуу сэтгэлгээ хэвшмэл үзэл номлолын хүрээ заагаас халин гарахыг чухалчилж, ингэхдээ “Мы поставили перед собой задачу попытаться проникнут в историю возникновения и становления грамматического множественного числа имен алтайских языков. Для этого . . . необходимо выйти за рамки фоно-морфологических сопоставлений формальных показателей и привлечь дополнительно лексико-семантические данные - Бид алтай хэлний нэр үгийн хэлзүйн олон тоо үүсч бий болсон түүх рүү нэвтрэн орохоор оролдохыг зорилго болгож байгаа бөгөөд үүний тулд . . . хэлбэрийн илтгэгчийг авиалбарзүй-бүтээвэрзүйн төвшинд зэрэгцүүлэн судлах судалгааны хүрээнээс заавал халин гарч, үгийнсан-утгазүйн нэмэлт хэрэглүүрийг авч үзэх шаардлагатай”(Цинциус.Летягина.1978.с.198-199) байна хэмээн онцлон тэмдэглэсэн байна. Энэ нь судлаач эрдэмтэн нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг үгэлбэрзүйн төвшинд нийлэг аргын хязгаар дотор шийдвэрлэх гэж олон үед оролдсоор ирсэн хэвшил зуршлаас ангижирч, эрлээ олоход ойртож эхэлсний гэрч бөгөөд “ . . . монгол хэлний нэр үг, үйл үгийн тооны харьцаа, бодит нэр харьцааны нэрийн ялгаа зааг, янз бүрийн нэрийн өгүүлбэрт гүйцэтгэх үүрэг зэргийг нарийвчлан судлаагүй байгаа нь нэрийн тооны асуудлыг судлахад бэрхшээл болж байгаа юм” (Дашцэдэн.1980.х.4); “В плане синхронического исследования следует учитывать, что количественные отношения охватывают собой языковой материал в полном его объеме. Поэтому нельзя ограничиться изучением только категории “множественности”, чтобы не упустить из сферы многие факты, требующие рассмотрения.
С этой точки зрения исследование следует вести в сфере имени и в сфере глагола, вскрывая связь их в синтаксическом плане и уделяя внимание каждой в отдельности, в морфологическом и лексическом плане - Тооны харилцаа илрэх асуудал хэлний хэрэглэгдэхүүнийг бүхий л хүрээ хэмжээнд нь бүрэн хамарч байдаг гэдгийг хам цагийн судалгаа хийхдээ бодолцох хэрэгтэй болж байна. Ийм учраас, судлан үзэх шаардлагатай байгаа олон баримт хэрэглэгдэхүүний хажуугаар өнгөрчихгүйн тулд судалгааг зөвхөн “олон тооны” айгаар хязгаарлахгүй байх нь зүйтэй юм.
Ингэж үзвэл, судалгаагаа нэр үгээр үл хязгаарлан, үйл үгэнд ч нэгэн адил хамааруулж, нэр үг үйл үг тус бүрийг дор бүрд нь анхаарч, үгзүй, үгийнсангийн талаас судлахын хамтаар тэдгээрийн өгүүлбэрзүйн холбоо харилцааг нээн тодруулах нь чухал болж байна” (Летягина.1989.с.62) гэж алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг үгэлбэрзүйд, зөвхөн нэр үгэлбэрийн олон тооны айд хамааруулан судлахын дутагдалтай талыг зааж, тухайн асуудлыг хэлний тогтолцооны төрөл бүрийн төвшинд авч үзэх шаардлагатайг онцлон тэмдэглэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг тодруулахад хэлзүйн утга, хэлбэрийн нэгдэл чухал бөгөөд үгэлбэрзүй, өгүүлбэрзүй, үгийнсангийн төвшинд нэгэн адил хамааруулан судлах явдал ихээхэн ач тустай гэж үзэж, эрдэмтэн судлаач нарын анхаарлыг хэлзүйн айн судалгааны шинэ талбарын зүгт хандуулахыг эрмэлзсэн нь илт байна. Ийхүү хэлний аливаа үзэгдлийг ганц талаас харж дүгнэх өрөөсгөл хандлагаас зайлсхийж, нэр үгэлбэрийн тооны ай шиг асуудлыг хэлний хэд хэдэн төвшинд нэгэн зэрэг хамааруулан, цогцолбор байдлаар авч үзэх боломжтой болгосноороо судалгаа шинжилгээний ажлын цаашдын хөгжилд өргөн зам нээж өгсөн гэж зүй ёсоор үнэлэх боломжтой болж байна. Учир нь, авиалбар, бүтээвэр, үгэлбэр, холбоо үгэлбэр, өгүүлбэр зэрэг хэлний бүтцийн тогтолцооны төрөл бүрийн төвшний нэгж өөр зуураа туйлын нягт шүтэлцэн барилдаж, нэг нь нөгөөдөө багтан шингэх байдлаар харилцан нөхцөлдсөн байдаг тул нэг төвшний нэгжийг юм уу тухайлсан нэг үзэгдлийг судлахад бусад төвшний нэгж, нөгөө үзэгдэлтэй нь зөв хослуулан шинжлэхгүйгээр бодитой дүгнэх боломжгүй бөгөөд алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг нэр үгэлбэрийн аймгаас гадагш гаргаж, үйл үгэлбэр болон бусад аймгийн үгэлбэртэй холбон үзэхгүйгээр асуудлыг зөв шийдвэрлэх аргагүй юм. Ингэхдээ тооны айн талаарх Энэтхэг-Европ уламжлалт хэлшинжлэлийн онол сургаал, орос зэрэг нугархай хэлний ганц тоо, олон тооны айн ойлголтоос ангижрах шаардлагатай бөгөөд жинхэнэ алтай хэлний хэрэглэгдэхүүн, уугал алтай хэлтний сэтгэлгээний гэрч баримтад тулгуурлалгүй, өөр овгийн, бүтэц байгууламж, сэтгэлгээний ялгаатай хэлний харгалзах үзэгдэлтэй шууд тулган тааруулж тайлбарлахаас зайлсхийх нь чухал болно.
Алтайсудлал, түүний дотроос зөрчидсудлалын чиглэлээр гарсан судалгааны бүтээлд зөрчид хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг чухалчлан үзэж, түүний онцлог, илрэх арга хэрэглүүрийг тодруулан гаргасан бүтээл цөөнгүй байгаа боловч уламжлалт хэлшинжлэл буюу Энэтхэг-Европ хэлшинжлэлийн ганц тоо, олон тооны айн сэтгэлгээнээс үл даван, ганц тоот нэр, олон тоот нэр хэмээх тогтсон нэр томъёог үлэмж хэрэглэсний дээр манж, шивээ хэлний нэр үгэлбэрийн үндсэнд холбодог - са, - сэ, - си, - со, - ри, - та, - тэ зэрэг бүтээвэр болон эдгээртэй харгалзах хамниган хэлний бүтээврийг олон тоо заадаг нийлэг аргын үндсэн хэрэглүүр(Суник.1982.с.115-116) гэсэн нь өнөө үеийн хэлшинжлэлийн ухааны хөгжлийн хүрсэн төвшнөөс сайтар нягтлууштай асуудал болж байна. Ингэж эргэн харж нягтлахад үе үеийн эрдэмтний хөдөлмөр зүтгэлээр бий болж хуримталсан судалгааны зохиол бүтээл, мэдлэгийн сан гол тулгуур болохын дээр аль нэгэн алтай хэлний бодит байдал, тэрхүү бодит байдлыг олон мянганы турш бий болгож үе дамжуулан өвлүүлсэн тухайн хэлтний үндэстний сэтгэлгээний онцлог зэрэг олон асуудлыг дотоод мөн чанар, уялдаа холбоо, гадаад харилцаа хамаарлынх нь нэгдэл холбоонд тулгуурлан судлах явдал шийдвэрлэх үүрэгтэй юм. Алтай хэлний үг хувилгах ёсны нэг чухал хэсэг гэж үзсээр ирсэн нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудал, ерөөс эдгээр хэлээр тооны харилцаа илрэх байдлыг судлан тогтоож, бодитойгоор танин мэдэхэд тус дөхөм болж зөв замд хөтөлсөн судалгааны зохиол бүтээлийн ач тус өгүүлж баршгүй юм. Тухайлбал, зөрчид хэл болон нийт алтай хэлний хувьд нэрийн тооны ай илрэх байдал орос хэл юм уу түүнтэй адилсан төслөх бусад олон хэлний уул айн илрэх онцлогоос ихээхэн өвөрмөц болохыг анзааран сонирхож, судлан тэмдэглэсэн “Следует подчеркнуть, что способы выражения единичности и множест-венности в тунгусо-маньчжурских, как и в других алтайских языках, действительно не совпадают со способами выражения этих понятии в русском и многих других языках – Зөрчид болон бусад алтай хэлнээ ганц, олон тоо илрэх арга орос болон бусад олон хэлний мөнхүү ойлголтын илрэх аргатай огт таарахгүй гэдгийг онцлон тэмдэглэмээр байна” (Суник.1982.с.117) гэх мэт тэмдэглэл, үнэлэлт дүгнэлт алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн мөн чанар, илрэх арга хэрэглүүрийг бодитойгоор таньж тайлбарлахад нэн чухал болно. Учир нь, “Хэл бүрийн хоорондын үндсэн ялгаа тэдгээрийн хэлзүйн ялгаатай холбоотой . . .” (Леонтьев. 1979. х.43) бөгөөд ижил утгыг өөр өөр хэлэнд хэлзүйн өөр өөр аргаар илэрхийлэх тохиолдол маш элбэг байдаг. Тухайлбал, нэг хэлэнд үгийн үндсэнд залгавар бүтээвэр нэмж утга илтгэх арга зонхилж байхад нөгөө хэлэнд үгийн үндсэн дэхь нугарал буюу дотоод нугарлын арга дэлгэрсэн байх нь бий. Гэтэл бас нэг хэлэнд үг давтах арга гол хэрэглүүр болж байхад дараагийн хэлэнд хөг аялга, өргөлт чухал үүрэгтэй байх жишээтэй. Ер нь аливаа судалгааны ажилд “Дэлхийн үндэстэн ястны хэл үнэхээр олон бөгөөд заримдаа өөр хоорондоо огт адилгүй байдаг. Тэд бие биенээсээ өөр байлаа ч гэсэн аливаа хэл түүгээр ярьдаг хүний хүссэн бүхнийг илэрхийлэх чадвартай юм.Сайн буюу муу хэл гэж огт үгүй бөгөөд хэл бүр өөр өөрийн онцлог чанараараа сайн юм” (Леонтьев.1979.х.54) гэсэн зарчмын гол дүгнэлтийг мөрдлөг болгох нь зүйтэй байна. Ингэснээр, алтай хэлний үг хувилгах ёсны ай, түүний дотроос нэрийн тооны ай, ерөөс тооны харилцаа илрэх хэлзүйн арга хэрэглүүрийн судалгаанд юуны өмнө Энэтхэг-Европ уламжлалт хэлшинжлэлийн ганц тоо, олон тооны айн ойлголтоос түргэн ангижран салж, бие даан хараат бус болж, улмаар алтай хэлнээ хэлзүйн тооны айн ямар тогтолцоо ямар онцлогтойгоор оршиж, юугаар хэрхэн илэрдэг зэрэг амин чухал асуудлыг бодитойгоор шийдвэрлэх боломж бүрдэх юм. Ингэснээр алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны ай буюу өргөн утгаар алтай хэлээр тооны харилцаа илрэх ёсны мөн чанарыг зөв таньж, тэрхүү ёс нэр үгэлбэрийн ай юу?, ерөөс хэлзүйн ай юу? гэдгийг тодруулж чадах бөгөөд нөгөөтээгүүр нэр үгэлбэрийн олон тооны нөхцөл гэж орос зэрэг хэлний олон тооны нөхцөлтэй өнгөцхөн тулган нэрлэж, нэг хэлний үзэгдлийг эрс өөр бүтэц тогтолцоо бүхий хэлнээ хуулбарлан авч тайлбарласаар, алтай хэлтний үндэстний сэтгэлгээнд гаднаас албадан оруулж хэвшүүлсэн ойлголтыг нарийвчлан шинжилж, утга үүргийн онцлогийг нь тодруулан, залруулах шаардлагатай зүйл байвал хойшлуулалгүй засаж залруулах боломж ч бүрдэх юм. Энэ тухайд, Алтайсудлалд, Энэтхэг-Европ уламжлалт хэлшинжлэлийн сургаал номлолыг тууштай баримталж, нутлагагүй үнэн (аксиом) болгон дагаж мөрдсөн эрдэмтнээс нэрийн олон тооны нөхцөл гэж үзсээр ирсэн бүтээврийг алтай хэлний үгэлбэрийн бүрэлдэхүүнд багтаж буй бүтээврийн байр, дэс дарааны нарийвчилсан судалгааны үндсэн дээр үг бүтээх, үндэс үүсгэх давхар үүрэгтэй, холимог хэлбэр үүсгэгч нөхцөл гэж нэрлэсэн судалгаа дүгнэлт ч гарсан байна. Тухайлбал, “Так, материалы тунгусо-маньчжурских языков обнаруживают, что в ряде случаев роль словообразовательных суффиксов выполняют суффиксы смешанного формообразования-показатели множественного числа - Хэлбэр үүсгэх - олон тоо заах холимог үүрэг бүхий нөхцөл нэлээд тохиолдолд үг бүтээх залгаврын үүрэг гүйцэтгэдгийг манж-хамниган хэлний хэрэглэгдэхүүн ийнхүү харуулж байна”(Болдырев.1981.с.57) гэсэн нь хэдийгээр уламжлалт олон тооны нөхцөлийн тухайхь ойлголтоос салж чадаагүй ч, алтай хэлний нэгэн том бүлэг болох зөрчид хэлний хэсгийн нэр үүсгэх бүтээврийг үг бүтээх үүрэгтэй гэж таньснаараа цаашдын судалгаанд тулгуур болж чадахуйц дүгнэлтэд хүрчээ.
Зөрчид, монгол, түрэг зэрэг олон алтай хэлний тооны айн тогтолцоог судалсан эрдэмтэн эдгээр хэлний тооны харилцаа илрэх ёсыг үгэлбэрзүй, өгүүлбэрзүйн хоёр төвшинд зэрэг хамруулан үзэж санаа хоёрдож байсан тал нэлээд буйн дээр олон тооны нөхцөл гэж нэрлэсээр ирсэн бүлэг бүтээвэр орос-европ хэлний олон тооны нөхцөлөөс өвөрмөц онцлогтойг бараг цөмөөр ухаарч ирсэн болох нь тэдний зохиол бүтээлээс илэрхий байна. Тухайлбал, “Манж хэлэнд нэрийн ганц, олон тоог заан үзүүлэхдээ аливаа амьтай амьгүй хүн юмын нэрийн өмнө нь тооны үгийг тодотгол болгон хэрэглэж, өгүүлбэрзүйн аргаар гэрэн ниялма (олон хүн), сүнжа шүсай (таван оюутан), илан ихан (гурван үхэр), үдүдү боо (хэд хэдэн гэр), жүван дэрэ (арван ширээ) гэх мэтээр илтгэж нэг болдог. Гэтэл нөгөө нэг арга нь цувуулан тоочсон хэд хэдэн хүний оноосон нэр, хүний ураг удам, ажил үйлийн нэр зэрэг зөвхөн хүнийг заан нэрлэсэн нэрд л “-са, -сэ,-си, -со, -та, -тэ, -ри” дагавар залган, үгзүйн аргаар илтгэж бас нэг болдог. Ингэхдээ эдгээр дагаврыг хүнээс бусад амьтай амьгүй юмын нэрд огт хэрэглэдэггүй учир монгол хэлнээс эрс ялгаатай байдаг . . .” (Мишиг.1989.х.86-87); “Мо: -с, Ма: -са, -сэ, -си, -со дагавар нь тийн тоотыг илтгэгч нэрийн үндэс лүгээ барилдаж, хэсэг тоотыг заасан утга бүхий нэрийн шинэ үндэс үүсгэдэг . . . Мо: -д, -дэ, Ма: -та, -тэ дагавар нь тийн тоотыг илтгэгч нэрийн үндэс лүгээ барилдаж, хэсэг тоотыг заасан утга бүхий нэрийн шинэ үндэс үүсгэдэг” (Мижиддорж.1976.х.211-212); “Монгол, манж хэлний -ри, -ли нь мөн нэр үүсгэх үүрэгтэй”(Бадамдорж.1987.х.131) гэх мэт. Түүнчлэн, нэр үгэлбэрийг заавал тооны утгатай холбож, тухайн нэр үгэлбэрээс ямар нэгэн тоо хайсан, эсвэл ямар нэгэн тоо зааж байгаа гэж шууд тооцон бодож тайлбарласан судалгаа дийлэнх болж байна. Нөгөө талаар, хэлээр тооны харилцаа илрэх асуудлыг ёс шиг нэр үгэлбэртэй холбож, зөвхөн нэр үгэлбэрт “өмчлүүлэн”, нэр үгэлбэрийн тооны ай гэсэн ойлголтоор бүхнийг хэмжин тайлбарлах хандлага ихээхэн газар авчээ. Чухамдаа бол, тухайн хэлээр тооны харилцаа илтгэн санаа бодол солилцоход нэр үгэлбэрээс гадна үйл үгэлбэр, тооны нэр, төлөөлөх үгэлбэр, тэмдэг нэр зэрэг бусад аймгийн үгэлбэр адилхан үүрэг гүйцэтгэж, харилцааны хэрэглүүр болж байдаг билээ.
Олон үеийн судлаач эрдэмтний зохиол бүтээлийг нягтлан үзвэл, монгол зэрэг алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн асуудлыг үндэстний хэл, сэтгэлгээний бодит байдалд тулгуурлан оновчтой шийдвэрлэж, нийт алтай хэлний нэр үгэлбэрийн тооны айн онцлогийг тодруулан гаргахад онолын үндэс, нутлагагүй үнэн (аксиом) болох дүгнэлт ч хэдийн гарсан байгаа билээ. Тухайлбал, “Монгол хэлний нэр үгийн айд хэд вэ? гэдэг нь гол бус, чухам ямар төрөлд орох юу вэ гэдгийг нь чухалчилна. Мал уу, хүн үү, чулуу юу гэж сэтгэдэг байна. Англи зэрэг энэтхэг-европ хэлэнд олны дагаваргүй л бол голцуу нэг юм байдаг” (Чой. Лувсанжав. 1972. х. 32); “Монгол хамниганы жинхэнэ хамниган хэлнээ нэрийн зүйлд тооны ай буй нь монгол хэлний нэрийн айтай төстэй үзэгдэнэ. Үүнд, европ хэлнээ, хамниган хэлнээ ганц тоо, олон тоо гэж хоёр зүйлийн тооны ай бий гэж бичсэн судлал шинжлэлийн бичиг зохиолд гардаг нь, европ хэлнээ буй айн үүднээс үзсэн байнам гэж хэлж болно. Гэтэл, хамниган үгнээ ганц тооны ай бүхий үг гэдгийг нь үзвээс олень, түнгүс гэж ганц ширхэг буга буюу ганц ширхэг хамниган хүнийг нэрлэсэн нэр биш, орон гэдэг бөгөөд монгол хэлнээ мөн ор гөрөөс гэж хамниган хэлнээс орсон нэгэн зүйл бугын нэр болохоос цорийн ганц ширхэг гөрөөсний нэр, ганц ширхэг хамниган хүн гэж үзэхийн нөхцөлгүй, даруй ор гөрөөс нийтийн нэр, хамниган нийтийн нэр болж байгаа нь монгол хэлнээ төрөл тоо гэдэг ай буй лугаа ав адил байнам. Тэр учраас, нэрийн зүйл цөм язгуур ганц үгээр бүтсэн нэр байна уу, язгуурын сүүлд нь дагавар залган нэр болгосон байна уу, цөм тэр төрлийн нэр бүхий юмыг бүгдийг нь хамран заасан нэр болно. Монго гэж ганц ширхэг монгол хүн биш, лүоча гэж ганц ширхэг орос хүн гэсэн биш, монгол хүн бүгдийг монго, орос хүн бүгдийг лүоча гэдэг байна” (Ринчен.1969.х.70-71);
“ . . . алив юм үзэгдэл тооноос ангидаа байдаггүй мэдээж үндэслэлийг хэлний асуудал дээр ёс болгон хуулбарлаж, “ойд хэрэм, гөрөөс байдаг” гэхэд ойд ганц хэрэм, ганц гөрөөс байдаг гэж хэлж байна. ”Ойд хэрмүүд, гөрөөсүүд байдаг” гэх хэрэгтэй гэх буюу тоо нь мэдэгдэхгүй байна хэмээн “тоо нэхэх” хэрэггүй” (Дашцэдэн.1971.х.171) гэх мэт.
Ийнхүү олон үеийн эрдэмтэн судлаач нар нэг юм уу хоёр, эсвэл хэд хэдэн алтай хэлээр хэлзүйн тооны ай илрэх онцлог, арга хэрэглүүрийг тус тусад нь болон харьцуулсан байдлаар судалж шинжлэн, дүгнэлт тайлбар гаргасны дээр уул асуудлыг нийт алтай хэлний хэмжээнд ерөнхийлөн үзэж, нэгтгэн дүгнэсэн нь ч цөөнгүй байна. Ингэхдээ, Энэтхэг-Европ хэлшинжлэлийн эртнээс уламжилсан онол үзэл, тэр тусмаа, Орос хэлшинжлэлийн сургаал баримтлал, нөлөө тусгал доор алтай хэлийг авч үзэн, энэ хэлний аливаа үзэгдлийг тэдгээр хэлний төслөх үзэгдэлтэй шууд адилтгаж, “Манайд ийм байдаг учраас тэднийд мөн ийм байх ёстой” гэсэн өрөөсгөл хандлага, ганц талыг барьсан зарчим баримталж, алтай хэл нэр үгэлбэрийн ганц тоо, олон тооны айтай, тэр ай нь үгэлбэрзүйн төвшинд бол нэр үгэлбэрийн үндсэнд -лар, -лер, -нар, -нер, -дар, -дер, -тар, -тер, -д, -с, -нар, -нэр, -нууд, -нүүд, -ууд, -үүд, -чууд, -чүүд, -са, -сэ, -си, -со, -та, -тэ, -ри, -тал, -тэл, -тил, -сал, -сэл гэх мэт тусгай нөхцөл залгадаг нийлэг аргаар илэрдэг; өгүүлбэрзүйн төвшинд бол тухайн нэрийг өөр ямар нэгэн үгэлбэрээр тодотгон холбодог задлаг аргатай гэж үзсээр иржээ. Гэхдээ энэ сүүлчийн аргыг төдийлөн үл хайхарч, ихэнх судлаач эхний арга буюу нийлэг аргыг чухалчлан судалж тайлбарласан байна.
Хэдий тийм боловч зөрчид, монгол, солонгос, түрэг зэрэг алтай хэлээр тооны харилцаа илрэх байдал энэтхэг-европ хэлний харгалзах үзэгдлээс эрс өөр туйлын өвөрмөц хэмээн зөвшөөрөн тэмдэглэсээр ирснийг олон эрдэмтний бүтээл, тухайлбал, Н.К.Дмитриев (1940), Н.Н.Поппе (1952), В.А.Аврорин (1959), О.А.Константинова (1964), Г.Айдаров (1966), А.Н.Кононов (1969), Г.Буяннэмэх (1974), Ц.Эрдэнэцэцэг (1974), С.Галсан (1976), А.А.Дарбеева (1978), П.Бямбасан (1986) нарын ном зохиол, илтгэл, өгүүлэл зэргээс хялбархан мэдэж болно. Ер нь алтай хэлээр тооны харилцаа илрэх ёсыг нэг хэл, хоёр юм уу хэд хэдэн хэл, эсвэл нийт алтай хэлний хэмжээнд судалсан эрдэмтэн судлаач нарын зохиол бүтээлийн дийлэнхэд байгаа гол дүгнэлт бол алтай хэлний тэг хэлбэрт илтгэгч бүхий нэр үгэлбэр нэгэн зэрэг тодорхой ганц ба тодорхойгүй олон тооны утгатай мэт сэтгэгддэг, нэрийн тооны нөхцөл нь тоо заахаас гадна үг бүтээх дагаврын шинжтэй гэсэн үндсэн санаа болно. Түүнчлэн, нэрийн тооны ай, нэр үгэлбэрээр тооны харилцаа илрэх ёс өвөг алтай хэл болон бусад төрөл хэлнээс харьцангуй эрт тасарч, мянга мянгаар тоологдох он удаан жилийг өөр овгийн олон хэлний нягт зузаан хүрээ хашлага дунд ганцаар оршин өнгөрөөж, тэдний хүчтэй нөлөөн доор явж ирсэн мажар хэлэнд ч хавь ойрын олон нугархай хэлнийхээс ихээхэн өөр буюу илрэх байдал, илрүүлэх арга хэрэглүүрийн хувьд харин ч алтай хэлнийхтэй нэн ойр, унаган төрхөө сайтар хадгалсаар байгааг “Одной из характерных особенностей венгерского языка, является частое употребление единственного числа имен существительных там, где в других языках применяются множественное число - Мажар хэлний өвөрмөц онцлогийн нэг бол бусад хэлнүүдэд олон тоот нэр хэрэглэдэг газар ямагт ганц тоот нэр хэрэглэдэг явдал юм” (Балашша.1951.с.280) хэмээх дүгнэлт харуулж байна. Энэ нь мажар хэлний нэр үгэлбэрийн тооны ай энэтхэг-европ хэлний мөн айгаас огт өөр болохыг харуулахын хамтаар аливаа хэлний үзэгдлийг судлахад өөр овгийн хэлний нөлөөнөөс ангид байж, хэлшинжлэлийн онол сургаалыг бүтээлчээр хэрэглэхийн чухлыг ч давхар сануулж буй хэрэг гэж болно. Нөгөөтээгүүр, урал хэл, алтай хэл гэж хоёр заагласан өнгөц судалгааг нийт зөрчид, монгол, солонгос, түрэг, наран болон мажар, саам, фин, эст, юкагир тэргүүтэн олон залгамал хэлний хэмжээнд буюу хэл – сэтгэлгээ судлалын Аглага хүрээнд өргөсгөн гүнзгийрүүлэх шаардлагатай байгаа нь харагдаж байна.
Номзүй
Д.Бадамдорж. Монгол, манж хэлний “-ри”,”-ли” дагаврын зарим онцлог. ”Хэл зохиол судлал”. Арванзургадугаар боть. 1-19 дүгээр дэвтэр. Улаанбаатар хот. 1987 он М.Базаррагчаа.Монгол хэлний авиа сэлгэх ёс. УБ. 1987 Й.Балашша. Венгерский язык. М. 1951 Б.В.Болдырев. Словообразование имен существительных посредством формообразующих суффиксов (на материале тунгусо-маньчжурских языков). ”Языки и фольклор народов севера”. Новосибирск. 1981 Г.Буянтогтох. Манж хэлний нэр үгийн тооны айг алтай судлалд тулгуурлан шинжлэх нь. УБ. 2000 Т.Дашцэдэн. Орчин цагийн монгол хэлний бодит нэрийн ерөнхий ба тодорхой тооны зарим жишээ. ”Монголын судлал”. ҮШ боть. ХШ дэвтэр. УБ. 1971 Т.Дашцэдэн. Орчин цагийн монгол хэлний нэрийн тоо. УБ. 1980 И.И.Захаров. Грамматика к маньчжурского языка. СПб. 1879 В.М. Иллич-Свитыч. Опыт сравнения ностратических языков. Сравнительный словарь. М. 1984 В.Л.Котвич.Исследование по алтайским языкам. М. 1962 А.А.Леонтьев. Хэл гэж юу вэ. УБ. 1979