Шинэ үг хэллэг

Тодорхойлолт

Шинэ үг гэдэг бол утга зүйн талаас маш харьцангуй ойлголт юм. Яагаад түүхэн нэг цаг үед цоо шинэ байснаа, улирах мөчид жирийн, тэр ч байтугай хуучин үг мэт болдог вэ гэвэл, хүний нийгмийн хувьсал ийм шинжтэй болгоно. Хэл эзэмшигч ард түмнээс шинэ үгийг нийтийн хэрэглээнд оруулахдаа эх хэлний үгийг ашиглаж, уугуул утга учир, бэлгэдэл давхцахгүйн зарчмыг баримталдаг байна. Хэлэнд цоо шинэ үг үүснэ гэж бараг л үгүй юм.

Проф. Ц.Сүхбаатар “Хуучин байсан юм, үзэгдлийг өөр үгээр нэрлэн байсан үгийн утгын хүрээг тэлэх журмаар шинэ үг үүсдэг жишээ нь: сурагч, эмч, үзэсгэлэн, гэх мэт” (121:89) гэж үзжээ.

Хэл судлаач Ч. Алтанзагас “Нэр гэхэд учир дутагдалтай үгс сонгосон нь олон тохиолдож байна. Жишээ нь: Аюулхай, Агт-Араа, Ангархай, Их бороо, Мөгий, Мөөжиг, Нааш-ир, Намалзах, Нэмүү, Олон. Ондоо, Өг-Ав, Садрах гэх мэт үг байвал нэр болчихно гэж бодож болохгүй ” (05:64,756) гэж 1997 онд бүртгүүлээд байгаа үйлдвэрлэл, худалдаа, үйлчилгээ эрхэлдэг байгууллагын 25 мянга орчим нэрд ажиглалт явуулж, шүүмжлэлтэй хандсан байна. Бас монгол хэлэнд шинэ үг үүсгэх гэж оролдсон “Айна, Ижин, Ийж, Мамада, Мафи, Нага, Ятай...” зэрэг нэр нь оньсого мэт хачирхалтай юм гэдгийг бичсэн байна. Ийм учраас хэлэнд шинээр үг үүснэ гэдэг нь ховор юм. Аливаа хэлэнд нийгмийн дотор шинэ зүйл бий болохоор түүнийг дагаж, шинэ ухагдахуун тэмдэглэсэн үг хэллэг үүсгэнэ. Ойрмог үед нийгэм- эдийн засгийн шинэчлэлтэй холбоотой Хөдөлмөрийн бирж, зах зээл, хувьчлал, үнэт цаас, компани, гадаадын хөрөнгө оруулалт, суулт, гэх зэрэг үг ихэд идэвхжиж байна.

Үгийн утга бол нийгмийн хөгжлийн хувьслыг дагаж, хэд хэдэн арван жилээр хувьсаж байдаг түүхэн шинжтэй юм. XX зууны хууч, XXI зууны шинэдээр Монгол улсын нийгэмд ардчилал, зах зээл, хүмүүнлэг иргэний нийгмийн харилцаанд шилжин орохтой холбоотой үлэмж үг хэллэг нэмэгдэж, зарим үгийн утга өөрчлөгдөж, шинэ үг ухагдахуун тэмдэглэх болсон билээ. Тухайлбал:

Орчин цагийн монгол хэлээр байгууллагын хаяг суртчилгааны зүйлс, нийтэд зориулсан зарын найруулга нь тун ихээр эрлийз маягтай болж, шинэвтэр монгол харь үг хэрэглэгч болов оо. Жишээ нь: олон ургальч үзэл, эрс шинэчлэл, иргэний хөдөлгөөн, хөдөлмөрийн бирж, рок попынхон, интернэт, хаан бууз, заан бууз, оготны нүх, чонын оромж гэх мэт. Тэмдэглэхэд харь үгийг орчуулалгүй авч хэрэглэсэн ормол үг ихээхэн болов. Жишээ нь: бакалавр, магистрант, докторант, стандартчилал, экспертиз, эксперт, менежмент, киррикюлим, дизайн, дидактик, код, систем, практик, материал, макро, микро, социологи, норматив... гэх мэтээр орчин цагийн албан бичигт нэгэнт орсон байна.

Хэлний салбарууд дотроос нийгмийн янз бүрийн салбарт гарч байгаа хөгжил өөрчлөлтийг хамгийн ихээр тусгадаг салбар бол үгийн сангийн судлал бөгөөд энэ нь шинэ үг хэллэгээр дамжин илэрч байдаг. Шинэ үг хэллэг бий болох нь тухайн хэлээр хэлэлцэгч ард түмний нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёл шинжлэх ухааны хөгжилтэй шууд холбоотой. Нийгмийн хөгжил хэдий өөрчлөлт хөгжилтэй байна төдий чинээ шинэ үг олноор бий болдог. Иймээс "Нийгмийн хөгжлийн үрээр утга зохиолын хэлэнд шинээр хэрэглэж байгаа, цоо шинэ үзэгдэл юмсыг заасан, идэвхгүй нэрийтгэл үг хэллэгийг шинэ үг" /неологизм/ гэнэ.

Аливаа шинэ үг хэллэг нь үүссэн даруйдаа утга зохиолын хэлэнд хэвшиж, нийгмийн түгээмэл хэрэгцээт үг болдоггүй, толь бичигт шууд тэмдэглэгддэггүй онцлогтой. Нийтийн хэрэгцээт, идэвхтэй үг болох эсэх нь тухайн үгийн давтамж, хэрэглээтэй шууд холбоотой байдаг. Тухайн шинэ үгээр нэрлэгдсэн зүйл нь нийгэм, хүмүүст хэр зэрэг хэрэгцээт зүйл болж байхаас гадна ухагдахуунаа хэр зэрэг оновчтой илэрхийлснээс шалтгаална.

Ангилал

Монгол хэлний шинэ үг үүсэх аргуудыг үг бүтээх чадвар, боломжоор нь үндсэн ба туслах арга гэж хоёр хуваадаг

Үндсэн арга

Үг нийлэх арга

Үг бүтэх, шинэ үг үүсэх аргуудаас бүтээлч, идэвхтэй хэлбэрийн нэг юм. Үг нийлж бүтэх нь угсран нийлэх, зэрэгцэн нийлж бүтэх гэсэн 2хэлбэртэй. Монгол хэлэнд угсран нийлсэн нийлмэл бүтцтэй үг их байдаг. Жишээ нь: гар утас, цагаан утас, мянгат малчин, зайн сургалт, төлөөлөн удирдах зөвлөл, амиа золиослогч, сонгуулийн тойрог, оюуны чадавхи, эмзэг бүлэг, хараар амьдрах, мөнгө угаах гэх мэт.

Нийлмэл бүтэцтэй шинэ үгийн дотор харь үг уугуул үгтэй нийлж бүтсэн нь цөөнгүй бий. Жишээ нь: шилэн кабель, хөрөнгийн бирж, сансрын антень, хэрэгжүүлэгч агентлаг, стресс тайлах, кайф авах, блиц ярилцлага, сити такси, фото мисс, брокерын пүүс, телефон банк, газар холдинг гэх мэт. Нийлмэл шинэ үг

Үг +үг нийлэх \мөсөн хотхон, хандивын тоглолт\

Үг+нийлмэл үг\сонгуулийн бал сар, дурангийн мэс засал\

Нийлмэл үг + үг \үл хөдлөх хөрөнгө, төрийн сангийн зээл\

Нийлмэл үг + нийлмэл үг \хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг, бие дааж нэр дэвших\ гэсэн бүтэцтэй байна.

Нийлмэл шинэ үгийн дотор хоршиж бүтсэн шинэ үг цөөн байна. Жишээ нь: гэрээ түрээс, зах зээл, олонх цөөнх гэх маэт.

Дагаврын аргаар шинэ үг бүтэх: Дагаврын аргаар бүтсэн шинэ үгийг ажиглахад язгуур ба үндсэнд дагавар залгаж бүтээхээс илүү үүсмэл үгэнд дагавар залгаж бүтээх нь илүү байна. Мөн харь үгэнд үйл үг бүтээх дагавар залгаж, үүсмэл үйл үг бүтээх хэлбэр цөөнүй байдаг. Жишээ нь: зөвшилцөл, тураал, намчирхах, зуучлагч, батламж, туйлшрах, шоудах, рекетлэх, канандох гэх мэт.

Дагаврын аргаар шинэ үг бүтэх хэлбэрүүдээс үйл үгээс нэр үг бүтэх арга нь хамгийн бүтээлч байдаг. Жишээ нь: цэнгүүн, тураал, илтгэгч, сэргээш, сорил, бодомж , дархлаажуулалт, суулт, тэтгэлэг гэх мэт.

Үгийн сан- утгазүйн арга: Үг нь тогтсон, нэг утгатай байхаас гадна түүнийг ямар нэг зүйлтэй харьцуулан зүйрлэж, утгыг нь шилжүүлэн шинэ нэрлэлт үүсгэж болно. Жишээ нь: “цагаач”-амьдрахын эрхээр өөр хүний нутагт очиж амь зуухыг хэлдэг байсан бол одоо өөр улсад хуулийн дагуу ажиллаж, амьдрахыг хэлэх болов.

“шатах”- саяхан болтол ганц утгатай байсан бол одоо арилжаа наймаа амжилтгүй болохыг нэрлэх болсон нь үгийн утга салбарлан, ижил үг болж, үгийн сангийн шинэ нэрлэлт\лексем\үүсгэдийг харуулж байна.

Үгийн утгыг шилжүүлэн хэрэглэхдээ дан үгийн утгаас гадна чөлөөт холбоо үгийн утгыг шилжүүлэн нийлмэл бүтэцтэй үгийн санжсан холбоо үг, хэлц үг үүсгэж болно. Жишээ нь: амь тариа, хэрүүлийн алим, тамын тогоо, ногоон гэрлээр гарах, гэрэл цохих, мөнгө угаах, саалийн үнээ гэх мэт.

 Туслах арга

А. Харь үгийг ашиглах: Монгол хэлэнд шинээр нэвтэрсэн харь үгийг ашиглан дараах байдлаар шинэ үг бүтээж байна.

Олон улсын чанартай үг хэллэгийг хэвээр нь хэрэглэх: фракц, парламент, лидр, менежмент, дилер

Хуулбарлан орчуулах: допинг-сэргээш, мобифон- цагаан утас, спикер- их хурлын дарга

Нийлмэл харь үгийн аль нэг үгийг нь орчуулах: хөрөнгийн бирж, брокерын суудал

Харь үгийг монгол үгтэй нийлүүлэх холбоо үг бүтээх: сансрын антень, стриптиз үзүүлэх

Б. Үг товчилж, шинэ үг бүтээх : Товчлох аргаар бүтсэн шинэ үг дотор албан байгууллага пүүс, компанийн оноосон нэр цөөнгүй байх бөгөөд түүнд эрхлэн явуулж буй ажлынхаа онцлогт тохирсон товчилсон нэр байдаг. Жишээ нь: Монел- Монгол электрон, Женко- женерал электроник нэйшнэл корпораци гэх мэт.

Доктор Б.Пүрэв-очир үг товчилж шинэ үг бүтээх талаар өгүүлэхдээ “монгол хэл түүхэн хөгжлийнхөө үе үеийн туршид шинэ үг хэллэг утгаар баяжиж, дагавар, нөхцөл, үг, өгүүлбэрийн сан хөмрөг нь арвижин хэрэглээний талбар нь улам тэлсээр иржээ.” Үүний наад захын жишээ бол үг товчлох аргаар өдий төдий шинэ үг үүссэн товчилсон хэвшмэл хэллэгээр үгийн сан баяжиж буй баримт болно. Монгол хэлэнд цөөнгүй шинэ үг үүсч, үгийн санг баяжуулсаар байгаа бөгөөд энэ нь төрөл бүрийн найруулгад өргөн хэрэглэгдсээр байгаа. Тухайлбал: АПУ-ийн архи, ТҮЦ-ийн худалдагч, НИК-ийн хувьцаат компани, МАХ-нам, ДОХ- ийн шинжилгээ гэх мэт.

В. Авиа сэлгэх, хуучин үгийг ашиглаж, шинэ үг бүтээх тухай: Авиа сэлгэж, үг бүтээх нь монгол хэлний түүхийн туршид байсаар ирсэн бөгөөд эдүгээ нэр томьёо бүтээхэд хэрэглэж байна. Давших гэвэл урагшлах утгатай байхад Дэвших гэвэл дээшлэх гэсэн утгатай. Авиа сэлгэж бүтсэн үг монгол хэлэнд цөөнгүй байдаг. Тухайлбал: хашгирах- хошгорох, сарвайх- сэрвийх, бандайх- бондойх, ахар-охор, андах-эндэх, цагаан- цэгээн гэх мэт.

Урьд өмнө утга зохиолын хэлэнд хэрэглэж байсан үгийг шинэ утга агуулгаар баяжуулан дахин хэрэглэвэл түүнийг шинэ үг болсон гэж үзэж болно. Жишээ нь: Дамжаа, тамын газар, шадар сайд, уялга үг, авилгал, цагаачлах, соёрхол, гэсгээн айлдвар, хуралдай гэх мэт.

Г. Хуучин үг хэллэгийг сэргээх арга

Д. Нутгийн аялгууны үгийг ашиглах арга

Е. Зохиолч, бичгийн хүмүүсийн хэл найруулгаас шинэ үг бүтэх арга гэх мэт аргууд байна.