Тод үсэг

Тод үсэг

Тод бичгийг Ойрадын Зая бандида Огторгуйн далай буюу Намхайжамц (1599-1662) зохиожээ.Энэ талаар түүний шавь Раднаабадараагийн зохиосон "Равжамба Зая бандидын тууж Сарны гэрэл хэмээх энэ мэт болой" хэмээх номд:

      "... тэр жилийн өвөл Аблай тайж Чүйд өвөлжив. Тэр (Зая бандида) хулгана жилийн өвөл тодорхой үсэг зохион үйлдэв..."

гэж тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд энэхүү хулгана жил нь аргын тооллын 1648 он юм.

• Файл:1012.jpg

Тод бичгийг зохиосон XVII зуун бол нийт Монголчуудын хувьд Манжийн байлдан бодолгын эсрэг эрх чөлөө, тусгаар тогтнолынхоо төлөө өрнөж байсан эрчимтэй тэмцлийн үе байсан бөгөөд энэ үед монгол бичигт тулгуурласан тод бичгийг зохиосон нь юуны өмнө Дөрвөн Ойрадыг улс төрийн тэмцэлд нэгтгэх, мөн шашин номыг дэлгэрүүлэх, цаашдаа уг бичгийг Монгол даяар хэрэглүүлэх зорилготой байсан гэж академич Ц.Шагдарсүрэн үзжээ. Тод буюу тодорхой үсэг гэж нэрлэсний учир нь нэг талаас монгол үсгийн олон дуудлагыг үгүй болгож, дуудлага тус бүрийг ялган тэмдэглэх болсноор, нөгөө талаас тод бичгийн хэлийг тухайн үеийнхээ аман ярианы хэлэнд ойртуулснаар тайлбарлагдана. Мөн тод бичгийн зохиогч нь бүр түрүү үед монгол хэлээр нэгэнт орчуулагдсан олон ном бичгийг дахин монголчилж тод бичгээр болон тод бичгийн модон бараар хэвлэжээ. Тод бичгийг тухайн үед Ойрадуудын дунд зонхилж байсан гэж үзэх бүрэн үндэстэй Зая бандидын унаган аялгуу болох "Хошууд" аялгуунд суурилан зохиосон байна. [Д.Кара, 1972]

Одоогийн байдлаар тод бичгийн цөөн хэдэн цагаан толгой олдоод байгаа бөгөөд тэдгээрээс үзвэл тод бичгийн зохиохдоо худам монгол бичигт дараах өөрчлөлтийг хийсэн байна. Үүнд:

• Уйгаржин монгол бичигт өөр өөр дуудлагатай боловч адилхан бичигддэг үсгүүдийг ялган тэмдэглэх болсон
• Уйгаржин монгол бичгийн тэмдэгтээр тод бичигт өөр үсэг тэмдэглэх болгосон
• Шинээр үсэг зохиосон зэрэг болно.

Бүр тодруулбал:

• уйгаржин монгол бичигт а-э, о-у, ө-ү, д-т, г-х зэрэг үсгийг адилхан бичдэг бол тод бичигт энэ бүгдийг ялгаж тэмдэглэнэ.
• уйгаржин монгол бичгийн "в" үсэг тэмдэглэдэг дүрс (ᠸ) -ээр тод бичигт "э" үсгийг
• "д" -г тэмдэглэдэг дүрсээр "в" үсгийг
• "ж" -г тэмдэглэдэг дүрсээр "з" үсгийг
• "з" -г тэмдэглэдэг дүрсээр "ж" үсгийг тэмдэглэдэг болгон тус тус өөрчилсөн.
• Ойрад аялгуунд голдуу тохиолддог "к" авиаг тэмдэглэх тусгай үсэг, урт эгшгийг тэмдэглэх "удаан" гэдэг тэмдэг (?) нэмж зохиосон.
• Харь хэлнээс зээлдэн авсан үг хийгээд орчуулалгүй хэрэглэсэн үгийг тэмдэглэх тусгай үсгийг боловсруулахдаа 1587 онд Аюуш гүүшийн боловсруулсан Али Гали үсгээс санаа авсан байдаг.