Нөхцөл

Тодорхойлолт

Үгийн үндсэнд залгаж, төрөл бүрийн хийсвэр харьцаа заах үүрэгтэй залгавар бүтээврийг нөхцөл гэнэ.

-Нөхцөл нь зөвхөн хэлзүйн үндсийн дараа буюу үг бүтээх дагаврын хойно тохиолдоно. -Дагавар нь язгуур үндэстэй нийлж янз бүрийн үзэгдэл юмс, чанар, хөдөлгөөний дохио болж шинэ үг бүтээдэг бол -Нөхцөл нь тэдгээр юмс үзэгдлийн хоорондын болон тоо, эзэн бие, үйлийн цаг, болц, өгүүлэгчийн бодит байдалд хандах хандлага зэрэг төрөл бүрийн хийсвэр харьцаа зааж үгийн хэлзүйн хэлбэр үүсгэх үүрэгтэй залгавар юм.

Нөхцөлийн үндсэн шинж:

-Хэлзүйн төрөл бүрийн хийсвэр харьцаа зааж үг хувилгах буюу үгийн хэлзүйн хэлбэр үүсгэх үүрэгтэй

-Нөхцөл нь хэлзүйн ба хэлзүй-үгийн сангийн утгатай

-Нөхцөл нь зөвхөн хэлзүйн үндсийн дараа орж голдуу үгийн бүтцийн эцсийн туйл болно

-Нөхцөл нь бусад бүтээврээсээ тоогоор хамгийн цөөн

-Нэг нөхцөлийг холбогдох үгсийн аймгийнх нь араг бүх үндсэнд залгаж хэлзүйн хэлбэр үүсгэж болно

-Хэлзүйн нэг айг илрүүлж байгаа нөхцөлүүдээр тодорхой нэг үндсийг хувилгаж хам цэгийн харьцаа үүсгэдэг

-Нөхцөл нь ил бодтой бүтээврээр илрэхээс гадна тэг бүтээвэр ба бүтээврийн тэг хувилбараар илэрч болдог

Нөхцөлийг байрлалаар нь ангилах нь:

1. Үгийн нөхцөл

2. Нэрийн нөхцөл

3. Үйлийн нөхцөл

4. Үгэлбэрийн нөхцөл

5. Үгэлбэрийн асуух нөхцөл

6. Үгэлбэрийн ялган асуух нөхцөл

7. Үгэлбэрийн ерөнхий асуух нөхцөл

8. Үгэлбэрийн онцлох нөхцөл

9. Үгэлбэрийн барагцаалах нөхцөл

Нэрийн тийн ялгалын нөхцөл

Нэрийн нэрлэхийн тийн ялгалын нөхцөл нь хоосон тэг хэлбэртэй байдаг. Нэрлэхийн тийн ялгалын энэ тэг нөхцөл нь бусад тийн ялгалынхаа ил нөхцөлтэй эсрэгцэлдэж зохих нэр үгийнхээ нэрлэхийн тийн ялгалын тэг нөхцөлтэй болохыг ив илэрхий зааж байна. Жишээ нь:

• Багш ирлээ, багш-ийг урьсан, багштай уулзлаа, багш-руу харсан

Нэрийн заахын тийн ялгалын нөхцөл нь –ыг, -ийг, -ы, -ий, -г гэсэн хэдэн хувилбараар илэрнэ.

-ыг гэсэн хувилбар нь гийгүүлэгч, жич и-гээс бусад богино эгшгээр төгссөн эр эгшигт үгийн дараа тохиолдоно. Жишээ нь:

• Амыг, аргыг, холыг

-ийг гэсэн хувилбар нь богино и-гээр төгссөн эр эгшигт үг, жич эм эгшигт үгийн дараа тохиолдоно. Жишээ нь:

• Толь-толийг, салхи-салхийг, багш-багшийг

-ы гэсэн хувилбар нь гийгүүлэгч, жич и-гээс бусад богино эгшгээр төгссөн эр эгшигт үгийн дараа биед хамаатуулах нөхцөлийн өмнө тохиолдоно. Жишээ нь:

• Амы чинь, аргы нь, номы минь

-ий гэсэн хувилбар нь богино и-гээр төгссөн эр эгшигт үг, жич эм эгшигт үгийн дараа биед хамаатуулах нөхцөлийн өмнө тохиолдоно. Жишээ нь:

• Толий чинь, салхий нь, багший минь

-г гэсэн хувилбар нь урт буюу хос эгшгээр төгссөн үгийн дараа тохиолдоно. Жишээ нь:

• Барааг, хороог, тэмээг, өрөөг, далайг, толгойг

↑ Ц.Өнөрбаян "Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй" 2004