Монгол хэлний товчилсон үгийн учир

Аливаа хэлний товчилсон үгийн тухай шинжилгээ судалгаа нь үг хэрэглээний хэм хэмжээнд шууд хамаарна. Хэлэх болон бичихийн хэмнэлтэй холбогдож гол төлөв нийлмэл үг, хэдэн үгээс бүтсэн нэр томъёог хураан товчлох ёс нь аль ч хэлэнд байдаг хэлний түгээмэл үзэгдлийн нэг мөн. Үг товчлох аргаар шинэ хэлбэр, шинэ үг үүсгэж болдог. Ямарваа хэлэнд үг хэллэг, нэр томъёог товчлон хураахдаа олонтоо давтагдах чанарыг нь л илүү голчилдог ажээ. Ийнхүү хэмнэж хурааснаас шалтгаалж тухайн хураан товчилсон уг үг хэллэгийн үгийн сангийн үндсэн утгад нь ямар ч өөрчлөлт ордоггүй гэж үздэг. Өрнөдийн бичиг зохиолын хэлэнд XIV зууны үед латин хэлнээс уламжлагдан ороод, хожим нь орос бичгийн хэлэнд нэвтэрч орсон “аббревиатура” (abbreviation) хэмээх энэхүү нэр томъёог “хурдан бичих, мөн зай хэмнэх үүднээс ямар нэгэн үг хэллэгийг тусгай тэмдгээр хураангуйлах буюу үгийг үсгээр товчлон богиносгох арга” [Ринчен, 1964] гэж үздэг байжээ. Үүнтэй холбогдуулж хэлэхэд, английн нэрт жүжгийн зохиолч В.Шекспир [Shakespeare] (1564-1616) “This is the short and the long of it” (Энэ бол үүний гол санаа мөн) [Де Сола, 1981, XV] хэмээсэн байдгийг дурдалтай. Өөрөөр хэлбэл, товчилсон үг нь тухайн товчлогдсон үгсийнхээ үндсэн утга санааг л илэрхийлдэг гэсэн үг юм. Орчин цагийн монгол хэлэнд улс гүрэн, олон улсын болон албан байгууллагын нэр хаяг, нэгэн мэргэжлийн хүмүүсийн дунд өдөр тутам шахуу байнга хэрэглэгддэг үг хэллэгийг богиносгож хураангуйлан товчлох хандлага өргөн нэвтрэх хандлагатай байна. “Улс хоорондын харилцаа өргөжиж, шинжлэх ухаан, технологийн мэдээлэл хөгжсөн одоо үед аливаа улсын хэлний толь зүй, үгсийн санд товчилсон нэр, хураасан үгийн эзлэх байр нэмэгдэж, дэлгэрэнгүй утга санаа, бүхэл бүтэн ухагдахууныг үг товчлолын аргаар хураангуй илэрхийлэх буюу томъёолсон тэмдэг хэрэглэх явдал” [Дашдондов, 1975, 3] ихсэж байгаа билээ. Монгол хэл ч гэсэн бусад хэлний нэгэн адил “ялгаагүй үгээ хураадаг, товчилдог дүрэм журамтай” [Бат-Ирээдүй, Сандерс, 2006, 3] гэж судлаачид үздэг. Холбоо үгийн бүрэлдэхүүн дэх үгсийг хурааснаас үүссэн шинэ үгийг “товчилсон үг” хэмээн нэрлэж заншжээ. Монгол бичгийн хэлэнд үг хэллэгийг үсгээр товчлон хураах ёс бараг байгаагүй юм. Харин үлэмжхэн хүндэтгэл үзүүлэх, мөн нэр цээрлэн нэрлэх ёстой холбогдож л зөвхөн нэрийн эхний үеэр нь хураангуйлан хэлдэг уламжлал байсныг дурдалтай. Тухайлбал:

“Да багш” [Ц.Дамдинсүрэн (1908-1986)],

“Лу багш” [Ш.Лувсанвандан (1910-1983)],

“Ри багш” [Б.Ринчен (1905-1977)],

“Сү жанжин” [Д.Сүхбаатар (1893-1923)],

“То ван” [Б.Тогтохтөр (1797-1887)] гэх мэтээр өргөн олонд алдаршсан эрхэм хүндтэй хүний нэрийг эхний эгшгээр амилсан үеэр нь хүндэтгэн авгайлж хэлэх нь бий. Монгол бичгийн хэлний үсгийн бүтэц бүрэлдэхүүн, түүний дуудлагын өвөрмөц онцлогоос шууд шалтгаалж, монгол бичгийн хэлэнд үгийг ийнхүү үсгээр бус, эхний эгшгээр амилсан үеэр товчлон дууддаг байсан ажээ.

“БНМАУ” (Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс),

“ЗХУ” (Зөвлөлт Холбоот Улс) гэхэчлэн кирилл үсгээр товчилж, том үсгээр бичдэг үгсийг монгол бичигт « » ( ), « » ( ) гэх мэтэчлэн товчилж бичдэг заншилтай байсан юм. Кирилл үсгээр “Бү. На. Мо. А. У” гэж хураая гэвэл “зарчим горимд нь таарахгүй, пальтон дээр дурдан бүс бүслэсэнтэй адил” [Ринчен, 1964] зүйл болох ажээ. Мөн угсраа нэрийн зүйлд монгол бичгийн хүмүүс XVIII-XIX зууны үед “хошоод үг угсруулан нийлүүлж нэг үг болгосон зүйл, амьтан ургамлын нэрийн зүйлд үзэгдэж байгаа нь, эхний үгийн эхний хэсгий нь авч, хойтох үгэнд залган угсраа үг бүтээдэг байсан нь: “цагаан” () гэдэг үгийн “цаг-“ гэдгийг авч, “бар” () гэдэг үгнээ залган “цагбар” () гэдэг үг зохиосон нь, нангиадын 白虎 (цагаан бар) гэж ганц үсгээр тэмдэглэдэг нэрийг нэгэн угсран залгасан үгээр дүйлгэсэн” [Ринчен, 1966, 72] үг юм. Энэхүү аргыг хуучин цагт амьтан, ургамлын аймгийн нэрийн зүйлд үлэмжхэн хэрэглэдэг байсныг монгол хэл бичиг судлаач эрдэмтэд онцлон тэмдэглэсэн нь буй. Сүүлийн хэдэн жилд монгол хэлэнд “товчилсон үг” шинээр үүсч бий болох үзэгдэл нь тун эрчимжих төлөв хандлагатай байна. Эдүгээ энэ нь шинэ үг үүсгэх бүтээлч хандлагын нэг болж байгаа учраас орчин цагийн монгол хэлэнд үг товчлон хэрэглэх явдал харьцангуй түгээмэл боллоо. Хэл нь хэзээд л нийгмийн үзэгдэл байдаг тул нийгэм, ахуй амьдралд гарч байгаа хувьсал, өөрчлөлтийг цаг тухай бүрт нь зайлшгүй тусгадаг. Ойрын жилүүдэд цоо шинээр бий болсон пүүс, компани, олон нийтийн байгууллагуудын нэг хэсэг нь өөрийн нэр хаягаа

“БАРМАШ” (барилгын машин)

“МОНЭЛ” (монгол электрон)

“НИК” (нефть импорт концерн) “ЭРДСАМ” (эрдэнэт самсунг) гэх мэтээр товчилсон үгээр нэрлэх болжээ. Олноос онцгойлон ялгахын тулд л ийнхүү товчилсон үгийг хэрэглэсэн оноосон нэр өгдөг бололтой. Эдгээр нь хэлний хэмнэлтийн зарчимтай холбоо бүхий товчлон нэрлэх ёсны бодит жишээ юм. Орчин цагийн монгол хэлэнд авиа, үе, үг, өгүүлбэрийг хүртэл хураах өвөрмөц зүй тогтол бий. Үг товчлох арга нь “үг бүтэх ёсонд шууд хамаарагдах арга биш юм. Учир нь үгийн зөвхөн бүтцэд гарч байгаа өөрчлөлт юм. Хэмнэж хурааснаас болж утгад нь өөрчлөлт орохгүй. Гэвч үгийн бүтэцтэй холбож тайлбарлах зайлшгүй шаардлагатай үзэгдэл” [Өнөрбаян, 1998, 56] мөн билээ. Орчин цагийн монгол хэлний үг товчлон нэрлэх ёс горимыг хэтрүүлж, “журам дүрэмгүй хамаагүй товчилбол уншигч олонд ойлгогдохгүй оньсого таавар шиг юм болоод ард нийтийг ном, хэвлэлээр үйлчлэхэд саад учруулж болно. Иймийн тул үг товчлох дүрэм журмыг сайтар боловсруулж тогтоох хэрэгтэй” [Дамдинсүрэн, 1964] байна. Үг товчлох ёс нь аль ч улс үндэстний хэлэнд байдаг агаад хэл хөгжиж цэгцрэхийн хэрээр улам улам нарийсан боловсронгуй болж, цар хүрээ нь тэлж өргөждөг түүхэн үзэгдэл билээ. Үг товчлох ёс бол тухайн нэг үеийн хүмүүсийн хэл ярианы харилцааг хөнгөвчлөх, хурдан дөхөм болгох үүрэгтэйгээр үүсдэг бөгөөд аливаа мэдээллийг түргэн шуурхай, товч илэрхийлэх үндсэн зорилготой байдаг юм. Үг товчлох ёсыг чухам энэ утгаар нь хэлний хэмнэлтийн зарчимтай шууд холбон үзэж болно. Илүүц үг хэллэг, залгавар бүтээвэр тэргүүтнийг товчлон хасч хэрэглэх ёсыг хэлний хэмнэлтийн зарчим хэмээн нэрлэдэг. Нийгмийн хөгжлийн хувьсал өөрчлөлт, соёл, шинжлэх ухаан, техникийн эриний зүй ёсны үр дагавар болж, эдүгээгийн монгол хэлэнд “товчилсон үг” нь нэн олон тоогоор нэмэгдэж байгаа билээ. Ийнхүү үг товчлон хураангуйлах нь монгол хэлний үг бүтэх ёсны хамгийн шинэлэг аргын нэг болж байгааг онцлон тэмдэглэе. Монгол хэлний харьцангуй идэвхтэй түгээмэл хэрэглэгддэг долоон мянга гаруй товчилсон үгийг түүвэрлэн цуглуулж, хэлбэр, бүтэц зүйн аргаар задлан шинжилсний үр дүнд монгол товчилсон үгийг бүтэц бүрэлдэхүүний хувьд нь:

I. Үсгээр товчилсон үг

II. Үеэр товчилсон үг

III. Холимгоор товчилсон үг хэмээн гурван үндсэн хэсэгт хуваан [Пүрэвжав, 1990, 44] үзэж болох юм. Олонтоо давтан хэрэглэгддэг монгол хэлний холбоо үгийн бүрэлдэхүүнд байгаа үгсийг зөвхөн л эхнийх нь үсгүүдээр товчлон хураасныг “үсгээр товчилсон үг” хэмээн нэрлэдэг. Жишээлбэл:

“ДЭМБ” (Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага)

“МУИС” (Монгол Улсын Их Сургууль)

“НҮБ” (Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага)

“УИХ” (Улсын Их Хурал)

“ҮТНС” (Үндэсний Төв Номын Сан)

“ХААЯ” (Хөдөө Аж Ахуйн Яам)

“ШУА” (Шинжлэх Ухааны Академи) гэх мэтэчлэн нийт цуглуулсан товчилсон үгийн үнэмлэхүй олонх нь үсгээр товчилсон үг болно. Орчин цагийн монгол хэлний оноосон нэрийг ийнхүү үсгээр хураан товчлохдоо их төлөв бүх үсгийг нь том үсгээр бичиж заншжээ. Ийм учраас «Монгол үсгийн дүрмийн толь»-ийн 48 дугаар зүйлийн V хэсэгт “Оноосон нэрийг үсгээр хураавал бүх үсгийг томоор бичнэ. Үеэр хураавал үеийн эхний үсгийг буюу бүх үсгийг томоор бичнэ. Хүний овог нэрээс бусад оноосон нэрийг хураасан үсгийн ард цэг тавихгүй” [Дамдинсүрэн, Осор, 1983, 421] гэж заажээ. Үсгээр хураан товчлоход ижилхэн хэлбэртэй болохуйц хоёр өөр юм, үзэгдлийн нэрийг

“АУДС” (Анагаах Ухааны Дээд Сургууль)

“АУДуС” (Анагаах Ухааны Дунд Сургууль) зэргээр үсэг болон үеийг нь холилдуулан товчилж, утга агуулгын ялгамжаагий нь гарган хэрэглэж байв. Монгол хэлний үеэр болон холимгоор товчилсон үгийг хэлж дуудахад эдгээр үг нь монгол хэлний ерийн үгээс авианы бүтэц бүрэлдэхүүний хувьд төдийлөн онцын ялгаагүй байдаг учраас бэрхшээл бараг тохиолддоггүй юм. Харин үсгээр товчилсон үгийг хэлж дуудахдаа уул товчилсон үгийн жинхэнэ эх үгсийг нь бүтнээр хэлбэл будлиан багатай болж, ташаарсан буруу ойлголт өгөхгүй гэж бодож байна. Тухайлбал: “МАА”, “МНТ”, “МҮЭ” зэрэг үсгээр товчилсон үгийг “мал аж ахуй”, “монголын нууц товчоон”, “монголын үйлдвэрчний эвлэл” гэх мэтэчлэн бүрэн үгээр нь хэлж дуудах нь зүгээр болов уу. Үүнийг “бичгийн хэмнэл” [Өнөрбаян, 1998, 56] гэж ч хэлэх нь буй. Нийлмэл үгийн бүтцэд байгаа үг тус бүрийг эхний үсгээр нь товчлон хурааж бичээд, уг товчилсон үгээ дээр өгүүлсэнчлэн бүрэн бүтнээр нь хэлж дуудах арга орчин цагийн монгол хэлэнд үндсэндээ голчлохоос гадна товчилсон тэр хэвээр нь дуудах ёс ч бас бий. “НИК” (нефть импорт концерн), “ТҮЦ” (түргэн үйлчилгээний цэг), “ШБОС” (шинэ бүтээл, оновчтой санал) зэрэг товчилсон үгийн үсгийн байрлал, дараалал нь монгол хэлний үгийн бүтэцтэй тун төсөөтэй, дуудах боломжтой учраас тэр хэвээр нь хэлж дууддаг юм. Үүнийг судлаачид “хэлний хэлэх бичихийн хэмнэл” хэмээн нэрлэдэг. Холбоо үгийн бүрэлдэхүүнд байгаа үгсийг их төлөв эхнийх нь үеэр хураасныг “үеэр товчилсон үг” (acronym) хэмээн үздэг. Жишээ нь:

“бармаш” (барилгын машин)

“монэл” (монгол электрон)

“монцамэ” (монголын цахилгаан мэдээ)

“нябо” (нягтлан бодогч) гэх мэтийг юуны өмнө нэрлэж болно. Ийнхүү шинээр бүтээж байгаа үеэр товчилсон үгийнхээ үеийн бүтцэд нь л гол анхаарал тавьдаг бололтой. Үеэр товчилсон үгэнд монгол хэлний эгшиг зохицох ёсыг тэр болгон ягштал сайн баримталдаггүй онцлогтой ажээ. Энэхүү үеэр товчилсон үгийг орчин цагийн монгол хэлэнд харьцангуй багавтар хэрэглэдэг. “Монцамэ”, “монэл”, “нябо” зэрэг үгийн угийн гарал үүсэл нь бараг мартагдах шахаж, ерийн оноосон нэр лүгээ адилхан хэрэглэгдэх боллоо. Монгол хэлний үеэр товчилсон үгийг хураангуйлсан тэр чигээр нь хэлж дуудах аястай байна. Үеэр товчилсон үгийн араас нь залгах нөхцлийг ч гэсэн ерийн нэр үг лүгээ адилханаар залгах тохиолдол их түгээмэл ажээ. Монгол хэлний нийлмэл үгийн бүрэлдэхүүнд байгаа үгсийг эхнийх нь үе юм уу, аль эсэхүл үсгээр, үгүй бол тухайн үгийн аль нэг хэсгээр нь буюу бүхлээр нь хураан товчилсныг “холимгоор товчилсон үг” гэдэг.

Тухайлбал:

“алтанхуа” (алтан лянхуа)

“ураацай” (уран хараацай)

“цардуу” (цардуулын цавуу)

“цайван” (цайрын байван) гэх зэргээр түрүүчийн үгийн эхний хэсэг дээр дараачийн үгийнх нь төгсгөлийн хэсгийг нэмж, шууд залгалдуулан хураангуйлж шинэ нэр томьёо үүсгэсэн байна. Ингэж холимгоор товчилж шинэ нэр томьёо үүсгэх үед монгол хэлний эгшиг зохицох ёсыг сайтар баримталбал зохино. Холимгоор товчилсон үг нь нийтдээ 600 гаруй байна. Монгол хэлэнд хэрэглэгдэж буй холимгоор товчилсон үгийн ихэнх нь шинжлэх ухаан, техник, амьтан ургамал болон эрдэс чулуулгийн нэр томьёо юм. Ийнхүү урт нэрийг хураангуйлан шинэ үг үүсгэх явдал нь хэлний хэмнэлтийн зарчимд яв цав тохирох үзэгдэл болно. Орчин цагийн монгол бичгийн хэлэнд уг хэвээрээ хэрэглэгдэж байгаа зарим нийлмэл үг нь ярианы хэлэнд хураангуйлагдах өнгө аястай байна. Энэ бол бичгийн болон ярианы хэлний нэгэн ялгаруулагч гол шинж нь мөн. Нийлмэл үгийн аль нэг бүрэлдүүлэгчийг нь хасч, энгийн үг адилаар хэрэглэх тохиолдол ч цөөнгүй байна. Орчин цагийн монгол хэлний “сурган хүмүүжүүлэх ухаан”, “цагдан сэргийлэх газар”, “тоо бодлогын хичээл”, “монгол улсын их сургууль”, “нисэх онгоцны буудал”, “үзүүлэн таниулах эх хэрэглэгдэхүүн” гэх мэтийн нийлмэл үгсийг аман ярианы хэлэнд “сурган”, “сэргийлэх”, “тоо”, “их сургууль”, “нисэх”, “үзүүлэн” зэргээр товчлон хурааж хэлэх нь элбэгшлээ. Ер нь “хүн өөрийнхөө өгүүлэх эрхтэн болон оюун ухааныхаа оролцоог хэмнэж, урт үг, дэлгэрэнгүй өгүүлбэрийг дуудаж, бичихээсээ залхууран зайлсхийж санамсаргүйгээр шахуу товчлон хураангуйлдаг” [Будагов, 1980, 87] ажээ. Цаг хугацааг аль болох хэмнэсэн илүү хялбархан дөт дөхөм бөгөөд богино хэлбэрийг хүмүүс хэл яриандаа сонгож авдаг нь хэлний хэмнэлтийн зарчмын нэгэн гол илрэл болдгийг зориуд тэмдэглэн хэлмээр байна. Нийгмийн хөгжлийн явцад зарим юмс үзэгдэл хуучирч, хэрэглэгдэхээ болиход түүнийг нэрлэн зааж байсан нэр нь мөн өдөр тутмын өргөн хэрэглээнээс гардаг жамтай. Монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүнд тухайн үедээ нэлээд идэвхтэй хэрэглэгдэж байсан

“КУТВ” (Коммунистический Университет Трудящихся Востока) [Дорно дахины хөдөлмөрчдийн эв хамтын их сургууль]

“МААМС” (Мал Аж Ахуйн Машинт Станц)

“МАРЗ” (Монгольская Ассоциация Революционных Зохиолчид) [Монголын хувьсгалт зохиолчдын холбоо]

“РАБФАК” (Рабочий факультет) [Ажилчны факультет] зэрэг товчилсон үг хэллэг нь эдүгээ бараг л хэрэглэгдэхээ больжээ. Саяхнаас монгол хэлний

“БНМАУ” (Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс)

“ЗОСЦ” (Залуучуудын Орон Сууцны Цогцолбор)

“ЗСБНХУ” (Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улс)

“ЗХУ” (Зөвлөлт Холбоот Улс)

“НХДЗ” (Нэгдлийн Холбооны Дээд Зөвлөл)

“ЭЗХТЗ” (Эдийн Засгийн Харилцан Туслах Зөвлөл) гэх мэтийн товчилсон үг нь өдөр тутмын нэн идэвхтэй хэрэглээнээс он цагийн эрхшээлээр гарч эхэллээ. Монгол хэлний товчилсон үгийн дотор гадаад хэлнээс гарал бүхий олон улсын чанартай үг, нэр томьёо цөөнгүй байдаг. Бидний бүртгэж цуглуулсан нийт товчилсон үгийн 400 гаруй нь харь хэлнээс гаралтай үг юм.

Үүнд:

“км” англи: kilometer [километр]

“ЛАЗЕР” англи: LASER (Light Amplification Stimulated Emission of Radiation) [Албадмал цацаргалтын тусламжтайгаар гэрлийг өсгөх]

“САМБО” орос: (Самозащита Без Оружия) [Зэвсэггүйгээр өөрийгөө хамгаалах]

“ТАСС” орос: (Телеграфное Агентство Советского Союза) [Зөвлөлт Холбоот Улсын цахилгаан мэдээний агентлаг] зэргийн харь хэлнээс гарал бүхий товчилсон үгийг юуны өмнө нэрлэж болох юм. Дээр дурдсан “лазер” (laser) гэсэн үгийг “тасам туяа” гэж нэгэн зүйлийн ерийн нэр томьёо шиг монголчилсон нь буй. Гадаад хэлнээс гаралтай товчилсон үгийг зээлэн авч хэрэглэхдээ яг тэр чигээр нь, эсвэл мөн адилхан товчилсон үгээр хуулан орчуулж хэрэглэх хоёр үндсэн арга голлож байна. Харь хэлний товчилсон үгийг аль болох товчилсон үгээр хөрвүүлэн буулгахыг эрмэлздэг онцлогтой ажээ. Орчин цагийн монгол хэлний “ТБЭМ” (тооцоолон бодох электрон машин) хэмээх товчилсон үг нь орос хэлний “ЭВМ” (электронно-вычислительная машина) гэсэн үгийг шууд хуулбарлан орчуулснаас үүсэлтэй юм. Хэлний түүхэн хөгжилд “хэлний эсрэгцэл” гэдэг нэгэн сонирхолтой үзэгдэл бий. Хэлэнд өгүүлэгч этгээдийн санаагаа аль болох товчоор илэрхийлэх сонирхол дийлсэн товчоолох арга давамгайлж байхад, нөгөө талд нь сонсогч хүн мэдээллийг нь аль болохоор дэлгэрэнгүй хүлээн авах сонирхол [Равдан, 2005, 27] илт давамгайлдаг. Монгол аман ярианд 1930-аад оныг хүртэл үг товчоолох буюу хураах үзэгдэл өнөөгийнх шиг ийм дэлгэрэнгүй байсангүй бололтой. Үеэр буюу үгийн эхний үсгээр хураах үзэгдэл харьцангуй саяхных бөгөөд анхны хураасан үг нь гол төлөв орос үг байжээ. Жишээ нь: КУТВ, РАБФАК, СССР гэх мэт. Тэдгээрийн үлгэр загвараар тавь жараад оны үеэс монгол хэлний аман ярианд хураасан үг цөөн цөөнөөр нэмэгдсээр, ерээд он гэхэд тоолохын аргагүй болтлоо нэмэгдэн, одоо ерийн үзэгдэл мэт болжээ. Монгол хэлний “нүүдэл”, “суудал”, “ууц”, “үүц” гэх мэтийн үгстэй “ТҮЦ”, “ШАГ”, “АПУ”, “ДОХ”, “СӨХ”, “ТӨХ” гэх мэт зохиомолдуухан, суурин соёл иргэншлийн таримал, үүсмэл үгсийг зэрэгцүүлэн жишээд, ухаж бодвол шал өөр зам мөр, амьдрал араншин харагддаг нь судлаачдын сонирхол татдаг. “Шил архи гаргах” гэсэн гурван бүрэлдэхүүнт эзэн биегүй өгүүлбэрийг хураагаад үүссэн “ШАГ”, “Түргэн үйлчилгээний цэг” гэдэг нэрлэсэн өгүүлбэрийг цомтгоод үүссэн “ТҮЦ” гэх мэт хийсвэр товчилсон үгс нь эхний үедээ нийгмийн тодорхой бүлэглэлийн харилцаанд хэрэглэгдэж, ойлголцож байснаа улмаар нэлээд задгайрч, “шар” сонинуудаар тархаж, радио, телевизийн хэл ярианд нэвтэрч, “ярианы хэлний амьдрал” дунд хэдэн жил явжээ. Сайн эргэцүүлээд, хэл судлал талаас нь өчүүхэн судалбар хийж ажиглавал, “ТҮЦ”, “ШАГ” нь үгийн идэвхтэй “язгуур” болж, улмаар “ШАГ”-аас “шагийнхан”, “шагийн наймаа”, “шагийн архи”, “шагчин”, “шаглаач”, “шаглах” гэх мэтээр; “ТҮЦ”-ээс “түцхэн”, “түцдэх”, “түцийнхэн”, “мини түц”, “супер түц” гэх мэтийн шинэ үг, хоршоо үгийг үүсгэж байна. “ТҮЦ” гэдэг шинэ үг угийн утгаараа хэрэглэгдэхээ больж, хүүхэд багачууд “Тамхиар үйлчлэх цэг” гэж ч ойлгодог болсон байж магадгүй. Аливаа юм цаг хугацаатай байдаг. Түүхий хүү болгон бэрс гардаггүй [Пүрэв-Очир, 2007, 299]-тэй нэгэн адилаар шинэ үг болгон өнө мөнхөд оршдоггүй жамтай билээ. Монгол хэлний товчилсон үгийг алиа марзан утгаар юм уу, эсвэл буруу хазгай тайлбарлах явдал байгааг зориуд хэлмээр байна. Төвийн сонин хэвлэлд “АРХИ” гэсэн үгийг “амтат рашаан, хүндэтгэлийн идээ”, “ГААЛЬ” гэсэн үгийг “гадаадаас авчирвал авилгал аль” [“Зууны мэдээ” сонин, №251 (2699). 2007.X.19], “ГСА” [Говьсүмбэр аймаг] гэсэн товчилсон үгийг “гурван сумтай аймаг” [“Өнөөдөр” сонин, №8 (3571). 2009.I.13], “ТУЗ” [Төлөөлөн удирдах зөвлөл] гэсэн товчилсон үгийг “төлөөлөн урьтаж завш” [“Зууны мэдээ” сонин, №251 (2699). 2007.X.19] гэж гаж буруу тайлбарлах нь мэр сэр үзэгдэх боллоо. Монголч эрдэмтэн Д.Кара 1998 онд нийтлүүлсэн “Монгол-мажар товч толь”-доо “БНМАУ” гэсэн товчилсон үгийг “бүгдээрээ нийлээд манайд архи ууя” [Кара, 1998, XVI], “ЗООГ” гэсэн товчилсон үгийг “залуу охидыг отох газар” [Кара, 1998, XVII] гэхэчлэн тайлан унших боломжтойг цухасхан дурдсан байна. Сүүлийн үед сонин хэвлэлүүдэд ажилладаг байсан хянагч, нийлэгч, ариутган шүүгч, хянан ариутгагч нар ч байхгүй болж, ор нэрийн төдийд “редакц” гэдэг гадаад үгээр нэрийдсэн газрууд олширсны балаг дахиад л “монгол хэлийг мохоох”-д үйлчилж байна. Хэл найруулгаа цэгцлэж бардаггүй юм гэхэд залхуурлаа захирч чаддаггүй сонинууд нэр товчлох журам дүрэм хайхрахаа больсноос “ХХААХҮЯ”, “МУХАУТ”, “ММНБИ”, “ЗТБХБЯ”, “ШШГЕГ” гэхэчлэн хэн ч тайлж унших аргагүй оньсогоор хуудсаа “мялаадаг” болсон [Түдэв, 2009] нь үнэхээрийн харамсалтай. Бичиг зохиолын хэл найруулга, үг хэллэгийг ил тод ойлгомжтой, хялбар авсаархан байлгах зорилгоор үсэг товчилж, үг хураах явдал аль ч хэлэнд байдаг түгээмэл үзэгдэл болно. Англи хэлэнд “abbreviation” гэдгийн дор “initialism”, “acronym”, “alрhabetism” гэж гурван янзын хэлбэрээр үг товчилж хураадаг уламжлалтай юм. Тухайлбал:

1. “Initialism” буюу эхний үсгээр товчилно. Жишээ нь: BBC, МР, PhD, TV, USA, VIP.

2. “Аcronym” буюу үсэг товчлолоор үг бүтээнэ. Жишээлбэл: “Light аmplification stimulated еmission of radiation” гэж товчлоод “LASER” гэсэн үг бүтээсэн. Мөн “NATO”, “UNESCO”.

3. Англи хэлэнд “cliррing” нь үгийг үеэр нь хугаслаж цомхотгодог. Ер нь “to cliр” гэвэл “хайчлах”, “тайрах” гэсэн үг, “хумсны хайч” гэвэл “nail-cliрреr” юм. Дуучны “cliр” гэдэг нь кинонд тоглосон жүжигчдийн хальсыг хайчилж, дуулж байгаа дуучны ард хөдөлгөөн үүсгэж, сонсогчийг татах дууны найруулгад хэрэглэснээр үүссэн зүйл. Хэл бичигт “сliррing” буюу “цомхотгол” нь “democratic” гэснийг “demo”, “examination” гэхийг “exam”, “рublic” гэхийг “рub”, “autobus” гэхийг “bus”, “airрlane” гэхийг “рlane”, хөргөгчийг “fridge”, ханиадыг “flu”, “Elizabeth”-ийг “Betty”, “William”-ыг “Billy” гэх мэтээр хугаслаад, хэл яриандаа [Доржготов, 2007, 49] өргөн хэрэглэдэг ажээ. Сүүлийн үед англи хэлэнд “blending” (blends) гэсэн үг хураах нэг төрлийн арга түгээмэл хэрэглэгдэх боллоо. Хоёр үгний эхний үгийнх нь эхний үеийг, хоёрдугаар үгийнх нь сүүлчийн үетэй залгалдуулан нийлүүлж нэг үг бүтээж болдог. Жишээ нь: “breakfast” + “lunch” хоёроос “brunch” гэсэн үг үүсгэдэг. “Helicoрter” + “airроrt” гэснийг “heliроrt”, “smoke” + “fog”-оос “smog” (хүдэн), “Сhannel” + “tunnel”-аас “Сhunnel” хэмээх үг шинээр үүсэн гарчээ. Англи хэлэнд саяхнаас түгээмэл хэрэглэх болсон эл “шинэлэг” аргыг монгол хэлэнд хэдэн зууны өмнө чадамгай ашигладаг байсныг нь эрдэмтэн Г.Мижиддорж (1937-1984) «Монгол, манж бичгийн хэлний харьцаа» хэмээх судалгааны ганц сэдэвт бүтээлдээ: “Өөр өөр язгуур хийгээд үндсийг хооронд нь авцуулах буюу мөн аль нэг язгуур буюу үндсийн ард аль нэг үндсийн язгуураас бус хэсгийг (язгуурт дагавар барилдуулахын адил) шууд авцуулан залгаж бүтээсэн хураамал үндэс эл хоёр [монгол, манж] хэлд нэлээд байдаг. Монгол, манж хэлтэн, өөр өөр язгуур үндсийг бүхлээр нь буюу хэсгээр нь авцуулах замаар шинэ нэр томьёо бүтээх тоолон, эх хэлд нь шинэ үндэс нэмэгдэж байсан байна. Дорно дахины дуун ухаантан (хэл зүйч) эрдэмтэн мэргэд тухайн цагтаа баримтлан байсан “авианы махбодын зохироог голлосон” зарчимд нийцүүлэн хурааж байсан бололтой. Чингэхдээ үеэр хураах аргыг голлосны зэрэгцээ, үеийг бүтэн үгтэй, эсвэл богино үет хоёр үгийг шууд авцуулан, өгүүлэх аяст аль болох эвтэйг давхар бодолцон шинэ үндэс бүтээсэн байдаг. Ганцхүү дан үсгээр хураасан нь үгүй. Эх хэлнийхээ үгийг өөр хооронд нь хурааж бүтээсэн нэр томьёо эл хоёр хэлний хураасан үгийн дийлэнх нь байгаагаас үзвэл энэ аргыг өргөн дэлгэр хэрэглэсэн” [Мижиддорж, 1976, 250] байна.

Жишээ нь:

“алтан” + “лянхуа” = “алтанхуа”,

“бар” + “гахай” = “бархай”,

“давхар” + “чих” = “давчих”,

“луу” + “үзэсгэлэн” = “лүзэсгэлэн”,

“түмэн” + “өлзий” = “түмэлзэй”,

“уран” + “хараацай” = “ураацай”,

“хулгана” + “бялзуухай” = “хулжуухай”,

“цагаан” + “гургуул” = “царгуул” гэх мэтийг дурдаж болох юм. Орчин цагийн монгол хэлний тогтвортой холбоо үгийг товчлон хураахдаа хэн бүхэнд ойлгомжтой бөгөөд харьцангуй олон удаа давтагдан хэрэглэгддэг нэрийг товчилдог ерөнхий зарчмыг даган баримталж, нэгэн жигд болгон журамлахад «Монгол хэлний товчилсон үгийн толь бичиг» зайлшгүй шаардлагатай болж байгааг харгалзан үзэж, энэхүү толь бичгийг “Монгол хэлний товчилсон үгийн учир” хэмээсэн эрдэм шинжилгээний оршил өгүүлэл болон хавсралтын хамт нэмж дэлгэрүүлэн, дахин хэвлэн нийтлүүлж байна. Энэхүү толь бичигт сүүлийн хэдэн арван жилд нэлээд түгээмэл хэрэглэгдэж байгаа болон ном хэвлэл, сурах бичиг, төвийн сонин сэтгүүлд хэдэнтээ нийтлэгдсэн товчилсон үгүүдийг түүвэрлэн оруулсан болно. Төвийн сонин сэтгүүл, мэргэжлийн ном хэвлэлд олонтоо дайралдах товчилсон үг нь тухайн тэр цаг үедээ уншигч олон түмэнд ойлгомжтой байдаг ч гэсэн цаг хугацаа алслагдан өнгөрөхийн хэрээр мартагдаж, оньсого таавар лугаа адил болох нь тун элбэг байдаг бололтой. Монгол хэлний товчилсон үгийг цагаан толгойн дэс дарааллаар нь энэхүү толинд оруулав. Монгол хэлний товчилсон үг (abbreviation)-ийг нь том үсгээр “МУИС”, “МҮЭ”, “НҮБ”, “ХАА” гэхэчлэн оруулсан бол хураасан үгийг нь жижиг үсгээр “км”, “м”, “см” гэж ялган тэмдэглэсэн болно. Даяарчлалын энэ эрин үед дэлхий дахинд болон орчин үеийн хэвлэл мэдээлэл, төвийн сонин сэтгүүлд түгээмэл хэрэглэгдэж байгаа олон улсын чанартай гадаад хэлний товчилсон үгийг эл толь бичгийн хоёрдугаар хэсэгт хавсарган оруулав.

Доктор, профессор Э.Пүрэвжав