Дагавар

Wiktionary-с

Үгийн язгуур үндсэнд залгаж үг бүтээх, үндэс үүсгэх үүрэгтэй залгавар бүтээврийг дагавар гэнэ.Үгийн язгуур, дагавар хоёр нийлж янз бүрийн үзэгдэл юмс, чанар, хөдөлгөөний дохио болж шинэ үг бүтээдэг учраас үгийн сан, утгын зүйтэй холбогдож, дагавар нь үгийн бүтцэд урагшаа язгуур, хойшоо нөхцөлтэй харилцан шүтэлцэх байрлалд тохиолдох учраас үгийн бүтэц, бүтээвэр зүйтэй холбогддог байна.

Дагаврын ангилал:[засварлах]

*Үндэс болох:

-Нөхцөл дагавар хоёрын аль алиныг залгаж болох

-Зөвхөн нэг нөхцөл залгаж болох

*Үндэс болохгүй: -Нөхцөл залгаж үл болох


Дагавар нь дангаараа бие даасан утгагүй бөгөөд үгийн үндсэнд шинэ утга оруулах буюу үгийн хоорондын харьцааг илтгэх үүрэгтэй.

Дагаврын үндсэн шинж[засварлах]

-Дагавар нь үг бүтээх үндэс үүсгэх үүрэгтэй

-Дагавар нь үгийн сангийн ба үгийн сан-хэлзүйн утгатай

-Дагавар нь язгуур болон бусад дагаврын дараа, нөхцөлийн өмнө байрлана

-Дагавар нь язгуураасаа цөөн, нөхцөлөөсөө олон байна

-Нэг дагаврыг цөөн язгуур, үндсэнд залгаж шинэ үг бүтээдэг

-Дагавруудыг нэг язгуур, үндсэнд орлуулан залгаж хам цэгийн харьцаа үүсгэж болохгүй

-Дагавар нь тэг бүтээврээр илрэхгүй заавал ил бодтой хэлбэрээр илэрнэ


Дагаврыг байрлалаар нь ангилах нь:[засварлах]

1. Нэрээс нэр үг үүсгэх дагавар

2. Үйлээс нэр үг үүсгэх дагавар

3. Үйлээс үйл үг үүсгэх дагавар

4. Нэрээс үйл үг үүсгэх дагавар

5. Нэрээс тэмдэг нэр үүсгэх дагавар

6. Үйлээс тэмдэг нэр үүсгэх дагавар

7. Тооны нэр бүтээх дагавар

8. Орон цагийн нэр бүтээх дагавар

9. Идэвхгүй язгуураас тэмдэг нэр бүтээх

Нэр үг үүсгэх дагавар:[засварлах]

-Нэр үгийн анхдагч үндэс буюу –н-гүй үндсэнд –вч гэсэн дагавар залгаж юмын бүрхэвч болох нэр үүсгэнэ.Жишээ нь:

• Чих-чихэвч, дал-далавч, хуруу-хуруувч, элэг-элгэвч

-Нэрийн –н-гүй үнсэнд –ч гэсэн дагавар залгаж байнга буюу түр эрхэлсэн мэрэгшлийн нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Адуу-адууч, хонь-хоньч, чулуу-чулууч, хөгжим-хөгжимч

-Өнгийн нэрийн –н-гүй үндсэнд –втар4 дагаврыг эгшиг зохицуулан залгаж үндэс үгийн утгыг сулруулсан байдалтай нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хөх-хөхөвтөр, ногоо-ногоовтор, шар-шаравтар

-Нэрийн –н-гүй үндсэнд –гана гэсэн дагавар залгаж ургамал, амьтны нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хар-харгана, зээр-зээргэнэ

- Өнгийн нэрийн –н-гүй үндсэнд –вар, вор гэсэн дагавар залгаж мөн өнгийн нэрийг сулруулсан утгатай өнгийн нэр үүсгэнэ.

• Улаа-улаавтар, бор-боровтор

-Нэрийн үндсэнд –ааль гэсэн дагавар залгаж төрөл садны нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хая-хаяаль, үе-үеэл

-Нэрийн үндсэнд –ц гэсэн дагавар залгаж нийгмийн давхаргын нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хар-харц, бор-борц

-Нэрийн үндсэнд –мад дагавар залгаж хам олныг заасан нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Ах-ахмад, эгч-эгчмэд

-Нэрийн –н-гүй үндсэнд залгаж нэрийн салангид олныг заасан утгатай шинэ үндэс үүсгэх дагавар морфем нь нар4, д, с, ууд2, нууд2, чууд2, \ чуул2,уул2 гэсэн олон хувилбараар илэрнэ. Жишээ нь:

• Ах-ах нар, шувуу-шувууд, ах-ахас, үхэр-үхрүүд, нохой-нохойнууд, бага-багачууд, дээд-дээдүүл Үйлээс нэр үг үүсгэх дагавар: -Үйл үгийн үндсэнд -бар, -вар дагавар залгаж үйлийн явц буюу зорилтыг заасан нэр үг үүсгэнэ. [1]

  1. Ц.Өнөрбаян "Орчин цагийн монгол хэлний үг зүй" 2004