Вагиндрагийн үсэг

Монголчууд түүхэндээ арав орчим бичиг үсэг боловсруулан зохион хэрэглэж ирсний нэг нь “Вагиндрагийн үсэг” юм. Энэхүү үсгийг Буриадын Цанид хамба Агваан Доржиев хэмээх эрдэмт лам 1905 онд монгол болон тод үсгийн дүрс, бичлэгт үндэслэн Байгалын хойдох буриадуудын аялгуунд тулгуурлаж зохиожээ. Урьдын мэргэдийн заншлаар зохиогч нь Агваан (Мо. “хэлний эрхэт”) гэсэн нэрээ Самгардаар орчуулан Vagindra гэж бичдэг асан тул “Вагиндрагийн үсэг” хэмээн алдаршжээ.

Файл:280px-Dorjiev

Агваан хамба шинэ үсэг зохиох болсон тухайгаа дурдахдаа, “монгол бичиг нь дээр доор орохдоо олонтоо хувирах, олон үгийн дүрс ижил, ярианы хэлнээс ихэд зөрөөтэй зэрэг шалтгааны улмаас” ...анх бичиг сурахад харь хэлнээс орчуулсан лугаа адилаар сурмуй. Бичихдээ ч өөрийн хэлээ бус хэл болгож урвуулан бичмүй . Ийм учраас анх сурахад маш бэрх хэмээн өгүүлээд “... Тэр тул танихад амар шинэ үсгээр сурч түргэн уншиж хэлээрээ бичиж сурваас өөрийн хэл хожимдохгүйн дээр ханчин шинэ үсгийн дохио зохиовоос түүгээр цаг зуур хуучнаа таних болмуй хэмээн бичсэн байдаг билээ. Үүнээс үзвэл, Агваан хамба монгол бичгийг улам боловсронгуй бөгөөд, сурахад хялбар болгохыг зорьсон байна. Гэхдээ энэ бичгээ зөвхөн Буриадуудад бус нийт Монгол туургатанд зориулсан бололтой. Харамсалтай нь энэхүү бичиг монголын бусад олон үсгийн нэгэн адилаар, Монгол туургатны дунд нийдэм дэлгэрэх нь байтугай, зөвхөн Байгалын хойд биеийн Буриадуудын дунд ахархан хугацаанд хэрэглэгдээд мартагджээ.

Д.Агваан шинэ буриад үсгээ бүх Монгол угсаатны хүрээнд дэлгэрүүлэх зорилгоор Цэвээн Жамсрановтой хүч хавсран 1905-1919 оны хооронд Санкт-Петербург хотноо “Наран” гэдэг хэвлэлийн газар байгуулан чулуун барын арга хийгээд тусгай хэвлэлийн үсгээр нэлээд хэдэн товхимол хэвлүүлж байжээ. Гэвч Вагиндрагийн бичгийн хэрэглэж ирсэн хүрээ төдийлөн өргөн дэлгэр бус байсан учир нийтэд дэлгэрч чадаагүй аж. Энэхүү бичиг нь мөнгө хөрөнгийн шалтгаанаас гадна, монгол хэлний зөвхөн баруун биеийн Буриадын аялгууны онцлогийг түлхүү анхаарсан хийгээд, үсгийн зуралга нь нарийн ялгаа шаардах тул түргэн бичих боломжоор хязгаарлагдсан зэрэг хэд хэдэн шалтгаанаас үүдэж тод бичгийн нэгэн адил цаашид өргөн хэрэглэгдэх нөхцөл бүрдсэнгүй ажээ.

Вагиндрагийн үсгийн онцлог

Үсгийн хэлбэр дүрс, үсэг бүтээх махбодын тухайд монгол бичиг, тод бичиг хоёроос үлгэр авсан байна.
Энэ бичгийн тогтолцоог үзвэл, ерөнхий байдал төлөв нь монгол бичгийн a/e, o/u, ö/ű, q/γ, k/g, T/D, t/d зэрэг олон дуудалга бүхий дүрс ижил үсгүүдийг тод бичигтэй төстэй зарчмаар өвөрчлөн тодчилох буюу ялган бичих оролдлого хийсэн байна.
Тухайн үед монгол бичигт байгаагүй ts, dz болон, орос зэрэг бусад хэлний онцлогт тохирсон ï (ы) эгшиг, h, z, ž зэрэг хамжих, мөн нийлмэл ¬šč (щ) гийгүүлэгч үсгийг нэмсэн байна.
Кирил болон латин үсгийн нөлөө туссан нь олон зүйл дээр харагддаг. Тухайлбал, үгийн эхэн, дунд, адгийн алинд ч дүрс үл хувирах байдал, асуулт, анхаарлын тэмдэг, зураас, цуваа цэг хэрэглэдэг зэргээс харж болно.
Кирил үсгийн бүх дүрсийг саадгүй тэмдэглэхээр бодож зохиосон нь нэг ёсондоо монгол хэлэнд байхгүй гадаад үг, тухайлбал орос үгийг шууд тэмдэглэх галиг үсэг болсон байна.
Вагиндрагийн үсгийг буриад аялгуунаа зохилдуулан зохиосон тул буриад хийгээд түүнтэй ойр төрөл аялгууны онцлогийг тусгасан.
Бичих тогтолцооны хувьд монгол, тод бичиг шиг дээрээс доош бичих бөгөөд угалз хээ мэт зурлага, дөрвөлжин гэдэс, нэмэлт олон тэмдэг зэрэг нь монгол бичиг шиг түргэн бичих боломжийг хязгаарласан байна.

Вагиндра үсгийн дурсгалууд

Эл үсгийн дурсгал тун цөөн олдоод байна. 1905-1910 оны хооронд Санкт-Петербургт чулуун бар болон тусгай хэвлэлийн үсгээр цөөн хэдэн товхимол гаргажээ. Эдгээрээс одоо шинжлэх ухаанд мэдэгдээд байгаа нь дараах хэд болно. Үүнд:

Шинэ хуучин үсгүүдийн ялгал тэргүүтнийг бичсэн дэвтэр оршив, (Хэвлэсэн он сар тодорхойгүй).
Монгол буриад шинэ үсэг оршив, 1906
Бурхан багшийн гэгээний хураангуй намтар болон Буянт хааны хөвүүний намтар оршив, Санкт-Петербург, 1906
Буриад хөөр, Түрүүчийн дэвтэр, Санкт-Петербург, 1907
Ухаан сургаж сэтгэл сайжруулах сургаалууд оршив, Санкт-Петербург, 1907
Буриад шинэ үсэгт тааруулсан Зүрхэн толт гэж эхлэгдсэн анхан дэвтэр оршвой, Санкт-Петербург, 1908
“Үлгэрийн далай” нэрт эмхэтгэл, 1908
А.С.Пушкины “Алтан загасны үлгэр”, 1910
“Чано батур” баатарлагийн туульс, 1910
Буриад монгол ардын дууны түүвэр (бэлтгэсэн Ц.Ж.Жамцарано, Э.Р.Ринчино), 1910

зэрэг арав гаруй бүтээлийг Вагиндрагийн үсгээр хэвлэжээ. Вагиндрагийн үсгийн дурсгалын талаар академич Б.Ринчен: “... Манай улсын номын санд чулуун барын хэдэн дэвтэр, Гарма Санжеев профессорын залуудаа, Октябрийн хувьсгалын эхээр Байгалын хойд буриад аялгуугаар нэгэн жүжиг мэтийг бичсэн гар бичмэл байдгийг үзвэл, Байгалын хойт биеийн нэг хэсэг буриад сэхээтэн, тэр Вагиндрын үсэг, аман харилцаа, гар бичмэл, тэмдэглэл зэрэг зүйлд хэрэглэж, тэдний соёлын хэрэгцээг залгуулж байсан боловч, хэвлэсэн зохиол төдий олонгүй, ерөөс утга зохиолын уламжлалгүй орчинд бага сага хэрэглэгдээд, цаашаа хөгжих нөхцөл эс бүрджээ...” гэсэн байна.

^[1] ^[2] ^[3] ^[4] ^[5] хөөрхөн чимэг

↑ Жанчив. Ё., Вагиндра үсгийн дурсгалууд, Уб хот., 2010
↑ Ринчен. Б., “Монгол бичгийн хэлний зүй”, Тэргүүн дэвтэр, Уб хот., 1964
↑ Чоймаа. Ш., “Монгол хэл, бичиг, соёл судлал”, Эрдэм шинжилгээний өгүүллийн чуулган, II боть, Уб хот., 2017
↑ Шагдарсүрэн. Ц., Монголчуудын үсэг бичгийн товчоон, Уб хот., 2004
↑ http://mn.cctv.com/2016/05/19/ARTIUzhnXFLSgx6pmGT5PoVd160519.shtml

[1] Жанчив. Ё., Вагиндра үсгийн дурсгалууд, Уб хот., 2010

[2] Ринчен. Б., “Монгол бичгийн хэлний зүй”, Тэргүүн дэвтэр, Уб хот., 1964

[3] Чоймаа. Ш., “Монгол хэл, бичиг, соёл судлал”, Эрдэм шинжилгээний өгүүллийн чуулган, II боть, Уб хот., 2017

[4] Шагдарсүрэн. Ц., Монголчуудын үсэг бичгийн товчоон, Уб хот., 2004

[5] ttp://mn.cctv.com/2016/05/19/ARTIUzhnXFLSgx6pmGT5PoVd160519.shtml

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]