цагдаагийн байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц: онол ба практик

Хадмал үг

[англ.organizational structure: theory and practice (police) ]

Тайлбар

Байгууллагын зохион байгуулалтын бүтцийг тодорхойлох, дүрслэх нь

Зохион байгуулалтын бүтэц нь ажиллах хүчийг хуваарилах, үйл ажиллагааг зохицуулан холбох, уялдуулахад чухал. Энэхүү бүтэц нь цагдаагийн байгууллагыг, нэгдүгээрт, ажилчдыг олон төрлийн ажлын хэсэг болон мэргэшлээр хуваах (ярвигтай байдал гэж нэрлэнэ), хоёрдугаарт, эдгээр ажилчдыг зохион байгуулах болон хянах удирдлагаар хангах (хяналт гэж нэрлэнэ) зорилготой (Maguire 2003; Wilson 2003).

Зохион байгуулалтын ярвигтай байдал нь гурван төрлийн цар хүрээтэй: босоо, чиг үүргийн, газар зүйн (Maguire 2003). Босоо гэдэгт цагдаагийн байгууллагуудын шатлан захирах ёс, түүний мөн чанар, хэлбэрийг ойлгоно. Гэхдээ зарим цагдаагийн байгууллага нь олон тооны дунд түвшний удирдагч, чиглүүлэгчтэй байдаг учраас пирамид хэлбэрийн шатлан захирах ёсны дунд хэсэгт удирдлага тархдаг/замхардаг.

Цагдаагийн байгууллага нь гүйцэтгэх үүргийн дагуу мэргэшдэг ба үүнийг чиг үүргийн цар хүрээний тухайд (жишээ нь: замын цагдаа) ойлгоно.

Газар зүйн гэдэгт цагдаагийн газрын газар зүй, нутаг дэвсгэрийн тухайд (жишээ нь: зарим газар олон цагдаагийн хэсэг байх) хуваагдан байршихыг ойлгоно.

Зохион байгуулалтын ярвигтай байдлыг сайжруулсанаар цагдаагийн байгууллага тодорхой зорилгыг илүүтэй биелүүлнэ. Ярвигтай зохион байгуулалттай цагдаагийн байгууллагын үр дүнтэй үйл ажиллагааг хангахын тулд хяналтыг илүү үр дүнтэй хэрэгжүүлэх шаардлагатай болдог.

Зохион байгуулалтын хяналт нь гурван төрлийн цар хүрээтэй. Үүнд: шийдвэр гаргах үйл ажиллагааны захиргаа, албажуулалт болон төвлөрөх хамаарна.

Захиргаа гэдэгт тухайн байгууллагын байнгын болон өдөр тутмын үйл ажиллагааг хангахад чиглэсэн нөөц бололцоо болон хүний нөөц хамаарна.

Албажуулалт гэдэгт тухайн байгууллагын хүчин төгөлдөр, баталсан дүрэм журмыг ойлгоно. Тухайлбал: үйл ажиллагааны стандарт процедур болон бусад заавар, журмыг ойлгож болно. Албажуулалт нь тухайн байгууллагын ажилчид нь зохих арга барил, арга зүйн дагуу тухайн байгууллагын зорилгыг хангахад чиглүүлэн ажлаа хийж байгаад хяналт тавихад тусладаг. Төвлөрөх гэдэгт шийдвэр гаргах эрх мэдэл тухайн байгууллагын цөөхөн тооны тодорхой хүмүүс эсхүл байгууллагын нийт ажилчдад олгогдсон байдлыг ойлгоно. Тухайлбал: зарим цагдаагийн газрын удирдлага шийдвэрийг гаргадаг учраас шийдвэр гаргах эрх мэдэл төвлөрсөн байдаг бол, харин зарим байгууллага чухал шийдвэрүүдийг гаргах эрхийг олон тооны ажилчдад олгодог.

Цагдаагийн байгууллагын бүтцийг тайлбарлах нь

Эрдэмтэд цагдаагийн байгууллагууд яагаад харилцан адилгүй бүтэц, зохион байгууллалттай (ярвигтай байдал болон хяналтын тухайд) байдаг талаар тайлбарлах гэж ихээхэн хугацаа зарцуулсан. Үндсэндээ энэ асуудлыг бүтцийн орчин нөхцөлийн (structural contingency theory) болон институцийн (institutional theory) онолын хүрээнд авч үздэг.

Бүтцийн орчин нөхцөлийн онол (structural contingency theory) нь байгууллагууд нь байгууллагын үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтын үр ашиг болон нөлөөг нэмэгдүүлэхийн тулд өөрийн бодит/техникийн нөхцөл байдал, орчинд зохицуулан өөрсдийн бүтцийг харилцан адилгүй зохион байгуулдаг гэж үздэг (Donaldson 1996). Цагдаагийн байгууллагуудын бодит/техникийн нөхцөл байдал, орчин нь харилцан адилгүй байдаг. Тухайн нутаг дэвсгэрийн хүн ам, онцлог, улс төрийн бодлого, гэмт хэргийн төрөл, гаралтын түвшин зэргийг нөхцөл байдал, орчин гэдэгт ойлгоно. Харин орчин нөхцөлийн онол (contingency theory) нь байгууллагууд өөрсдийн бүтцийг өөрсдийн онцгой нөхцөл байдалд тохируулан зохицуулах шаардлагатай гэж үздэг (Zhao 1996). Өөрийн байгууллагын орчин нөхцөлд тохируулан бүтцээ зохион байгуулж чадвал үр ашигтай, харин чадахгүй бол үр ашиг, нөлөөгүй ажиллана. Иймд орчин нөхцөл байнга өөрчлөгдөж байдаг учраас цагдаагийн байгууллага ч бүтцээ тохируулан өөрчлөх, дасан зохицуулах чадвартай байх ёстой. Мэдээж зарим байгууллага нь харьцангуй тогтвортой нөхцөлд ажилладаг бол түүнийг байнга өөрчлөх шаардлага байдаггүй.

Зохион байгуулалтын институцийн онол буюу нэрлэж заншсанаар институцийн онол нь /Organizational institutional theory (often called institutional theory)/ байгууллагууд тухайн орчин нөхцөлөөс биш харин институцийн өөрчлөлт, орчноос хамааран өөрчлөгдөж байдаг гэж үздэг . Институцийн орчин гэдэгт нөлөө бүхий улс төр, хэвлэл мэдээлэл, нийгэм, бусад цагдаагийн байгууллага зэрэг гадаад хүчин зүйлийг ойлгодог. Нөлөө бүхий гадаад хүчин зүйлүүд нь сайн цагдаагийн байгууллага ямар байх ёстой талаарх хүлээлтийг бий болгодог учраас цагдаагийн байгууллага нь тэдгээрийн хүлээлтийг хангасан шударга байдлыг бий болгохын тулд бүтцээ өөрчлөдөг.

Үр ашиг, үр нөлөөтэй ажиллах бүтцийг бус харин гадаад хүчин зүйл, институцийн орчин нөхцөлд илүүтэй тохирсон, зөв, хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүтцийг зохих зохион байгуулалтын бүтэц (Appropriate organizational structure) гэнэ. Гадаад хүчин зүйлийн тухайд хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүтэц нь илүүтэй шударга байдлыг бий болгодог. Иймд институцийн онол нь үр ашигтай, үр нөлөөтэй үйл ажиллагааг бий болгохын тулд бус харин гадаад хүчин зүйлийн шаардлагад нийцсэн шударга байдлыг бий болгосон бүтцийг цагдаагийн байгууллага сонгодог гэж үздэг.

ЦАГДААГИЙН ШИНЭЧЛЭЛ: 1950-1970 ОН (POLICE REFORM: 1950-1970)

АНУ-ын цагдаагийн үйл ажиллагааны түүхэнд томоохон шинэчлэлт өөрчлөлт явагдсан хоёр түүхэн үе байдаг. Эхний үе нь 19-р зууны сүүл үеэс 20-р зууны эхэн үеийг хамруулдаг. Үүнийг Август Воллмер хэмээх этгээд эхлүүлсэн байдаг бөгөөд тэрээр тухайн цаг үед Америкийн цагдаагийн алба авлига, хээл хахуульд автсан байсан тул цагдаагийн үйл ажиллагааг илүү мэргэжлийн чиг хандлагатай болгох үүднээс шинэчлэлт өөрчлөлтийг эхлүүлсэн аж.

Хоёр дахь үе нь 1960-аас 1970-аад оныг хамруулдаг. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараагаар, АНУ-д хэсэгтээ маш тайван байсан. Гэвч, 1960-аад оноос эхлэн Хүн амын өсөлтийн үеийнхэн насанд хүрч, улмаар өөрсдийн эсэргүүцлийг илэрхийлж эхэлсэн тул гэмт хэргийн тоо өсөж, арьс өнгө болон жендерийн тэгш эрхтэй холбоотой жагсаал цуглаанууд буюу иргэний хөдөлгөөнүүд цагдаа нартай мөргөлдөх явдлыг эрс нэмэгдүүлсэн. Энэ нь үндсэндээ цагдаа нарын үйл ажиллагааг дахин шинэчлэх шаардлагыг бий болгосон байдаг.

Хэдийгээр иргэний хөдөлгөөнүүд 1950-аад оны үед ч маш эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан боловч, 1960-аад он гэхэд дийлдэшгүй их болж, дээд цэгтээ тулсан. Мартин Лютер Кинг гэх зэрэг чадварлаг удирдагчид орон нутгийн засаг захиргаа болон үндэсний цөөнх бүлгэмүүдийн хооронд өрнөж байсан тэмцэл уруу олон нийтийн анхаарлыг татаж эхэлсэн. Ингээд эдгээр жагсаал цуглааны тоо ихсэх тусам цагдаа нар эсэргүүцэгчдийг дарж, тэдгээрийн үйл ажиллагааг таслан зогсоох үндсэн шаардлагууд бий болсон. Гэвч, цагдаа нарт 1940, 1950 болон 1960-аад оны эхэн үед ийм төрлийн том жагсаал цуглаануудыг намжаах практик туршлага бараг байхгүй байсан тул дийлэнх тохиолдолд нөхцөл байдал улам дордож, улмаар эмх замбараагүй байдлыг бий болгож байсан юм. Түүнчлэн, жагсаал цуглааны үеэр хэн нэгнийг гэмтээж аль эсхүл түүний амийг хороосон тохиолдолд эсэргүүцэгчдийн тоо улам ихсэж, үр дүнд нь цагдаа нар улам их хүч хэрэглэхэд хүрч байв.

Чухам яагаад цагдаа нар орон нутгийн ард иргэдтэй ийм хүйтэн хөндий харилцаатай болсон учир шалтгаан нь ерөнхийдөө цагдаа нарын үйл ажиллагааг мэргэжлийн чиг хандлагатай болгох, өмнөх шинэчлэлт өөрчлөлттэй холбоотой. Үүнийг тайлбарлавал, мэргэжлийн цагдан сэргийлэх стратеги нь үндсэн зарчмын хувьд авлига, хээл хахуульд автсан цагдаагийн үйл ажиллагааг цэвэршүүлж, цагдаагийн албыг илүү мэргэжлийн болгох зорилготой байсан. Гэтэл, түүхэн явцад цагдаа нарыг цэвэршүүлэхийн тулд нийгмийн бусад оролцогчдоос тусгаарлах шаардлага гарсан бололтой. Ингээд мэргэжлийн цагдаагийн үйл ажиллагаа нь шинж чанарын хувьд цагдаа нарыг хэт тусгаарлаж, орон нутгийн ард иргэдээс холдуулжээ. Энэ нь эцсийн үр дүнд нийгэмд гарч байсан олон үзэгдлүүдэд цагдаа нарын үйл ажиллагааг нийцүүлэн дахин шинэчлэхэд хүргэжээ .