хэвийн ай

Тодорхойлолт

Монгол хэлний үйл үгийн хэвийн ай нь үйлийн эзэн, үйл хоёрын харьцааг илэрхийлж, учир зүйн үүднээс үйлийн эзэн болж байгаа зүйлийг нэрлэсэн нэр үгийн хэлзүйн хэлбэржилтийг тогтоох үйлийн нөхцөл юм.

Судалгааны тоймоос үзвэл, үйл үгийн хэвийн айн дотоод ангилал, хэв шинжийн талаар судлаачдын санал дүгнэлт үндсэндээ нэгдсэн боловч харин уг айд хамаарах бүтээврүүдийг:

• Үйл үгээс үйл үг бүтээх дагавар
• Үйл үгийн хувиргах нөхцөл
• Үгийн сан- хэлзүйн дундын буюу хоёрдмол шинжтэй бүтээвэр зэргээр зөрүүтэй тодорхойлж, хэвийн айг бүтээвэр судлал болон үг судлалын аль алинд нь хамааруулах зэргээр үзэж ирсэн болно.
• Хэвийн дагавар үгзүйн хувиллаараа нэг үгтэй холбогдож нөхцөлдөх төдий биш, өгүүлбэрт нэг гишүүн нэмж захирах онцлогтой байгаагаас илэрхий мэдэгдэж байна. Энэ шинжээрээ хэвийн дагавар зөвхөн үг хувилгах ч биш, тийн ялгалын нөхцөл шиг нөгөө үгтэй холбож нөхцөлдүүлэх ч биш, найруулгазүйн болон өгүүлбэрзүйн хүрээнд судлах бие даасан гишүүн илрүүлэх өвөрмөц онцлогтой байна.

Үйл үгийн хэвийн тухайд судлаачид:

• Монгол хэлний үйл үгийн категори бол үйлийн эзэн, үйл хоёрын харьцааг илэрхийлж, учир зүйн үүднээс үйлийн эзэн болж байгаа зүйлийг нэрлэсэн нэр үгийн хэл зүйн хэлбэржилтийг тогтоох үйл үгийн хэлбэржилт юм.
• Тухайн үйл гүйцэтгэх эзэн ба үйлэнд өртөх зүйлд харьцах харьцаа заах үүрэгтэй хэлзүйн айг хэв гэнэ.
• Хэвээс өөр ямар ч залгавар морфемд захирах холбоо байдаггүй. Хэвийн дагаврын найруулгын онцлог нь үүгээр тодорхойлогдож байна. Үүнд: Үйлдүүлэх хэв эс тусах үйл үгээс үүссэн бол, заахын тийн ялгалын хэлбэртэй; тусах үйл үгээс үүссэн бол үйлдэх юмуу, өгөх оршихын тийн ялгалын хэлбэртэй үг; үйлдэгдэх хэв гагцхүү өгөх оршихын тийн ялгалын хэлбэртэй; үйлдэлцэх, үйлдэлдэх хэв хоёулаа хамтрахын тийн ялгалын хэлбэртэй үг тус тус захирдаг түгээмэл тогтолцоотой байна.

Ангилал

1. Өөрөө үйлдэх хэв: /-0/
2. Бусдаар үйлдүүлэх буюу үйлдүүлэх хэв: /-уул,-үүл, -лга,-лгэ,-лго,-лгө, -га,-гэ,-го,-гө, -аа,-ээ,-оо,-өө/
3. Бусдын эрхэнд үйлдэх буюу үйлдэгдэх хэв: /-гд, -д, -т/
4. Бусадтай хамтран үйлдэх буюу үйлдэлцэх хэв: /-лц/
5. Бусадтай харилцан үйлдэх буюу үйлдэлдэх хэв: / -лд/

Хэвийн захирах холбоо

Тодорхойлолт

Үйл үг анхдагч үндсээрээ байхдаа тусагдахуунаа тодорхой хэлбэрээр захирч байдгаас гадна хэвийн дагавар авсан хоёрдогч үндэс нь шинэ хэлбэртэй үг захирч байгааг хэвийн захирах холбоо гэж үзнэ. Үйл үгийн тусах, эс тусах шинжийг цахилгаан гүйдэлтэй зүйрлэвэл, үйлийн хоёрдогч үндэс үүсгэдэг хэвийн захирах холбооны дагуу хуваарилан зохицуулагч болдог байна.

Үүрэг

1. Үйлдэх, үйлдэлцэх хэв тусах, эс тусах шинжийг хэвээр байлгана.
2. Үйлдэгдэх хэв хувиргана.
3. Үйлдэлдэх, үйлдүүлэх хэв шулуутгана.

Хэв нь багтагч, багтаагч хоёр байдаг шиг үйлийн хэв нь ерөнхийдөө үйлдэгч, үйлдүүлэгч гэсэн хоёр эзэнтэй байна.

1. Үйлдүүлэгч /санаачлагч идэвхтэй эзэн/
2. Өртөгч /эс санаачлагч идэвхгүй эзэн/

Монгол хэлний өөрөө үйлдэх хэвийн дараа бусад хэв дагаврууд орох ба олноор үйлдэх хэв нь бүх хэвийн дараа орно. Хэв нь багтагч ба багтаагч, үйлдэгч ба үйлдүүлэгч хоёроос бүтэх бөгөөд үйлдэгдэх, үйлдэлдэх, үйлдэлцэх, үйлдэлцэх хэв нь үндсэн бус хэв юм.

• Үйлдэгч үйлдүүлэгч хоёр: Морь ирэв—Бат морь ир/үүл/эв.
• Үйлдэгч өртөгч хоёр: Чоно, хонь барив—Хонь чононд бари/гд/ав.
• Хоёр үйлдэгч: Бат Дорж хоёр барилдав—Бат Доржтой бари/лд/ав.
• Хоёр үйлдэгч: Бат Дорж хоёр барилцав—Бат Доржтой барилцав.
• Олон үйлдэгч: Бат Дорж барив—Бат Дорж нар барьцгаав. Бат Дорж нар байшин бариулцгаав.

Нэмэлт тайлбар оруулах боломжтой эсэхийг шалгаж үзэв.