хараат бус байдал ба цагдаагийн байгууллага

Хадмал үг

[англ. autonomy and the police]

Тайлбар

Цагдаагийн байгууллага онцгой бодлого, тактикийн шийдвэр гаргах хууль зүйн эрхтэй байдаг. Автономи байхгүй бол цагдаагийн байгууллага өөрсдийн эрх мэдлээ зохих ёсны дагуу ашиглахгүй байх бөгөөд тэд эрх мэдэл бүхий, төрийг зохицуулдаг хүмүүсийн өгсөн үүрэг, даалгаварыг биелүүлдэг хэн нэгэн болж хувиран өөрсдөд тулгарсан хууль бус хэрэгцээ, шаардлагыг эсэргүүцэж чадахгүй байдалд хүрдэг. Тэдгээр хууль бус шаардлагууд нь энгийн нэгэн жижиг хэрэгцээнээс авхуулаад ялгаварлан гадуурхах, хавчлага хэлмэгдүүлэлт зэрэг маш ноцтой байдалд хүргэдэг.

Хэв журмыг сахиулах автономи байдал нь далд түвшинд ямар нэгэн байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах, тогтоосон стандарт ёс зүйг мөрдөх, иргэний эрх чөлөөт байдлыг хүндэтгэх, бүх хүмүүүстэй эрх тэгш, шударга харьцах мөн тухайн нэг байгууллага зохих түвшний удирдлагаар хувь хүн болон бүлэг ажилтнуудыг хянах зэрэг зөв зохистой байдлыг бий болгодог.

Цагдаагийн байгууллага өөрсдийн хэв журмандаа хүний эрхийн үндсэн гол үнэт зүйлс, хуулийн зарчмын мөрдөлт зэргийг хавсаргасан тохиолдолд ардчилсан засаглалтай улс төрийн систем дэх бас нэг өвөрмөц шинж нь автономи болж өгдөг. Хэмжээгүй эрхт, дарангуйллын засаглал, цэргийн дэглэмд цагдаагийн байгууллага дахь автономит шинж чанар байдаггүй. Тэд эрх мэдэлтэй, чухал хэн нэгний хэлсний дагуу хөдөлдөг. Хэрэв тэд эсэргүүцвэл тэднийг гадуурхаж, шийтгэж, амь насыг нь бүрэлгэж эсвэл суудлыг нь өөр хэн нэгэнд шилжүүлдэг. Үүнтэй ижил нэгдмэл хаалттай жижиг нийгэмд цагдаагийн байгууллага ард иргэд хууль ёсны болон хууль бус юу ч хэлсэн бай, жишээ нь гэмт хэн нэгнийг харизм, айлган сүрдүүлэлт, албан хүч хэрэглэх зэрэг замаар нийгмээс зайлуулах зэргээр тэдний хүсэлтийг биелүүлэх хандлагатай байдаг. Гэсэн хэдий ч автономи нь ардчилсан засаглалд ч шахагдаж байна. Ямар ч нийгэмд эрх мэдэлтэй хүмүүс эсвэл албан байгууллагууд цагдаа нарт олгогдсон эрх мэдлийг тоохгүй няцааж, үгүйсгэж байна. Аль ч үед хамгаалагчдыг хэн хамгаалах цагдаа нарыг хэн захирах вэ гэсэн асуулт мөнхийн байдаг. Нийгмийн шаардлагын дагуу хувь хүн болон бүлэг хүмүүсийн эсрэг хэрэглэх цагдаа нарын хууль ёсны бүх эрх зарим нэгэн хувь хүний, үүргийн болон үзэл суртлын асуудлаас болоод няцаагддаг билээ.

Автономи байдлыг хянах нь

Цагдаагийн байгууллага тэднийг өөрсдийн үйл ажиллагаандаа хариуцлаггүй болгох хэтэрхий их автономи байдалтай болгохоос сэргийлсэн хууль зүйн хязгаар, тусгайлсан хэм хэмжээ байгааг сайн мэддэг учраас шйидвэрлэх чухал асуудал нь цагдаа нарын автономи байдал өөрсдийн ажил хэрэг явуулхад хангалттай хүрэлцээтэй, тохиромжтой байлгах явдлыг хэрхэн зохицуулах вэ гэдэг асуудал болоод байна. Автономи болон хариуцлагатай байдлын хоорондын тэнцвэрийг хангах нь цагдаа, төр, иргэний аль алиных нь хувьд эгзэгтэй асуудал болоод байгаа юм. Цагдаа нар тайван ажлаа хийж болох ч тэдний эрх мэдлийг үгүйсгэх эсвэл тэдэнд эрх мэдлийг хэтрүүлэн ашиглахад хүргэхээс зайлсхийх хэрэгтэй. Мөн тэд иргэд болод төрөөс хэрхэн ажлаа хийх тухай заавар тушаалыг хэт их дагаж баримтлах ёсгүй. Цагдаа нар өөрийн чадамжиндаа итгэж гадны ямар нэгэн тушаалыг эсэргүүцэж байх хэрэгтэй. Энэ эргээд иргэд болон төрийн тэнийг ажлаа хэрхэн хийхийг заах гэсэн хүсэл эрмэлзлэлийг тэнцвэржүүлэх бөгөөд хэрэв цагдаа нар үүний эсрэгээр хийвэл нөгөө л иргэд болон төрийн ашиг сонирхлыг гүйцэлдүүлдэг алба болж хувирна.

Дүгнэлт

Нас бол бүлэг хүмүүс болон хувь хүний аль алиных нь хувьд гэмт хэргийн гол голомт, үндэс суурь нь байдаг. Улс орон, үндэстнүүд, түүхэн цаг хугацааны туршид олж мэдсэн хамгийн нийтлэг ойлголт бол залуу хүмүүс гэмт хэрэг ялангуяа өдөр тутмын болоод гудамжны гэмт хэргүүдийг үйлдэх хандлага их байдаг. Гэсэн хэдий ч хүний насны ангилал гэмт хэрэг хоорондын харилцаа хамаарал ер нь хувираад байдаггүй үнэндээ энэ нь гэмт хэргийн хэлбэрүүд, бүлэглэлүүдийн бүтцийн байдал, түүхэн болоод соёлын хам бүрдэл зэргээс үүдэн тухайн гэмт хэрэг олон янз ангилагддаг. Нөгөө талаас ахимаг насны гэмт хэрэг үйлдэгчидийн тоо харьцангуй бага байдаг. Ахимаг настай хүмүүсийн дундах бүтэц, хөдөлгөгч хүч, гэмт хэргийн хам хүрээ зэрэг нь ирээдүйд судалгаа хийх томоохон сэдэв болох нь тодорхой юм.

Зорилго нь бие даасан болоод хагас бие даасан байдлын байвал зохих тохиромжит түвшин юм. Энэхүү түвшинийг тэнцвэртэй байлгахын тулд цагдаа өөрийн эрх мэдэлээ хянаж, нийгэмээс олгосон нэр хүнд, эрх мэдэл зэрэгт тавигдах хязгаарыг хүлээн зөвшөөрөх зүй гэж нийгмийн байр суурьнаас үздэг. Цагдаа нар өөрсдийн эрх мэдэлд хяналт тавьж ажиллаж чадахгүй байгаа тохиолдолд нийгмийн зүгээс цагдаад гадаад хүчин зүйлэээс шалтгаалсан хариуцлага /шүүх, иргэний зөвлөл, хэвлэл мэдээлэл, мөрдөн байцаах комисс, улс төрийн хяналт зэргээс гаргасан/ тулгах эрх, үүрэгтэй.

Ардчилал бол хуулийн үнэ цэнэт байдалтай зөрчилдөж байгаа үйл хэрэг, актуудын тэнцвэрт байдлыг хангахад чиглэгдэхээс гадна энэ нь ардчилсан байдлаар хууль сахиулах нэг хэлбэр юм. Цагдаа нар нэгэн ижил ардчилсан хөдөлгөгч хүчин дор үүргээ биелүүлдэг. Тэд төрийн байгууллагад хамаарагддаг учраас улс тарийн ямар нэгэн тэмцэл сөргөлдөөний үед нэн түрүүнд байх хүмүүс. Ардчилал нь тодорхой хэдэн арга замаар үйл ажиллагааг илүү ярвигтай болгох хандлагатай байдаг. Хамгийн үндсэн ойлголт бол аль ч улс өөрийн гэсэн нийгмийн бүтэц, системгүй байна гэдэг нь эрх тэгш, шударга байдал байхгүй байна гэсэн үг. Тиймээс ноёрхогч нийгмийн аль нэг давхрааг хэвээр авч үлдэх нь цагдаа нарын үүрэгт ажил юм. Тэдгээрийн ажил үүрэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн мэргэжлийн болоод хууль ёсны стандартын дагуу биелэгдсэн ч зарим хүний нүдээр тэр үйл ажиллагаа нь шударга бус, хууль бус мэтээр харагддаг. :Цагдаагийн хамгаалалтын тухай худалд ойлголтууд нийгэмд хамгийн түрүүнд газар авдаг. Нийгмийн аль ч давхаргын хүмүүс цагдаагийн үйл ажиллагааг тэдгээрийн ажлын үр дүн болоод худал мэдээллийн нийтлэг ойлголт хоёрт үндэслэн шүүдэг. Хэрэв цагдаа нар яг адил эрхт бие даасан байдалтай л байдаг бол тэд улс төрийн өрсөлдөөн, тэмцэл зэргийн ширүүн нөхцөл байдлаас өөрсдийгөө авч гарах боломжтой.

Муу болон сайн зүйлийг хийх хангалттай эрх мэдэл бүхий цадаагийн байгууллагын автономи болон хариуцлагатай байдал нь улс төрийн асуудал бөгөөд учир нь улс төрийн шийдэл цагдаагийн байгууллагын орон зай, үүрэг хариуцлагаас ихээхэн хамаардаг. Илүү дэлгэрүүлбэл өөрсдийн үйл ажиллагаа явуулдаг нийгмийхээ улс төрийн хяналтыг гүйцэтгэдэг. Аливаа нийгэмд улс төрийн хяналт нь зарим улс төрчид засгийн эрхийн төлөө өрсөлдөөд ялахдаа шагнал авсан мэт байдагтай адил үнэ цэнэтэй нөхцөл юм. Нөгөө талаараа цагдаагийн байгууллага нийгмийн дарамт шахалт, хууль тогтоомж, эрх зүйн болон удирдах албан тушаал зэрэг хүчин зүйлсээс ирэх дарамтан дунд аргагүй байдалд ордог. Автономи болон хариуцлагатай байдлын хоорондын тэнцвэрт байдал нь хэт хатуу чанга эсвэл онцгой нөхцөлд байдаггүй боловч энэ нь нийгэм болон цагдаагийн албаны хоорондох өөрсдийн эрх ашигаа гүйцэлдүүлэх гэсэн хүсэл сонирхлоор тэнцвэржиж байдаг. Гэвч зохисгүй шаардлагыг дэмжих хариуцлагагүй байдал болон Автономи байдал хоёрын хоорондын тэнцвэрийг хэрхэн зөв түвшинд хадгалах вэ (ямар ч үед тэрхүү зөв түвшин ямар байх вэ?) мөн цагдаагийн байгууллагатай зөрчилдөж буй тэрхүү шаардлагуудыг зөв болгон тэнцвэржүүлэх ямар механизмыг ажиллуулах ёстой вэ гэдэг нь гол асуудал юм. Ихэнх тохиолдолд гаднаас тавих шаардлагын механизм ард түмэн, төр, цагдаагийн байгууллагын хоорондох дайныг үүсгэдэг. Цагдаагийн байгууллага энэ явдлыг бий болгох, үүнийг хүссэн үедээ мөн үр дүнтэйгээр ашиглах бүрэн боломжтой. Мэргэжлийн байгууллагын хувьд цагдаагийнхан хэн нэгний албан хүч, дарамтнаас илүүтэйгээр өөрсдөө асуудлыг шийдвэрлэх хүсэлтэй байдаг ба ингэж ч чаддаг.

Нийгмийн бүтцийн динамик байдал болон улс төрийн олнцлоос хамаарсан зөв зохистой тэнцвэрт байдалд хүрэхийн тулд дотоод болон гадны хяналтын аль аль нь үр дүнтэй байдаг. Ардчилсан засаглалд гадны хяналттай байх нь зөв засаглалын хэлбэр бөгөөд энэхүү зөв байдал нь олон удаагийн замбараагүй байдал, гэмт хэргийн гаралтаар хязгаарлагддаг.

Цагдаагийн байгууллага дахь эрх мэдэл

Эрх мэдэл гэж юу вэ?

Эрх мэдэл гэдэг нь нэг хүн эсвэл байгууллага бусдыг өөрсдийнх нь хүслээр дагуулах арга хэрэгсэл юм. Эрх мэдэл гэдэг ойлголт нь зарим талаараа хоёрдмол юм. Байгууллага судлаач онолчид эрх мэдлийг хүч чадал юмуу эсвэл ятгалга зэрэг нийгмийн бусад нөлөөллийн хэлбэрүүдээс ялгаж үздэг. Зарим нэгэн жишээнүүдийг ашиглаад эдгээр гурван нийгмийн нөлөөллүүдийг үзүүлэхэд маш хялбар юм.

Гудамжны тонуулч, дээрэлхүү хөрш, зэрлэг балмад эцэг эхчүүд эсхүл дарга нар, дарангуйлагч эзэд бүгдээрээ хүч чадлаа ашиглан бусдыг хяналтан доороо дагуулж байдаг. Хүч чадлаар далайлган холбогдсон харилцаанд нэг нь л ноёрхож, дарамталж, хүчээр хийлгүүлж байж бусдыг дагуулдаг. Хүмүүс чөлөөтэй, албадуулалгүйгээр, сайн дураараа дагадаггүй. Хүч чадлаар далайлган холбогдсон харилцаа бусдыг шийтгэлээр айлган сүрдүүлж, гутаан доромжилж, хор хөнөөл учруулж, гачигдалд оруулж, улмаар хүсээгүй үр дагаварт хүргэдэг.

Нөгөө талд ятгалга гэж байна. А нь Б-р ямар нэг зүйл хийлгэхийг хүсдэг, тиймээс А яагаад энэ зүйлийг хийх хэрэгтэйг Б-д тайлбарлаж ятгадаг. Тухайн нөхцөл байдлаасаа шалтгаалж түүнийг дагах уу үгүй юу гэдгээ Б шийддэг. Хүч чадлаар далайлган холбогдсон харилцаанд байдаг шиг бусдыг дагах шийдвэр нь албадлагын бус байдаг, гэхдээ А-н ятгалгандаа бүрэн оруулж чадах чадвараас хамаарч бусдын дагах шийдвэр гардаг.

Жинхэнэ эрх мэдэл гэдэг нь хүч чадал, ятгалгын аль алинаас хамааралгүйгээр дунд нь оршиж байдаг. Хүмүүс эрх мэдэлтэйг нь өөрсдөө сайн дураараа дагаж байдаг. Учир нь тэд үүнийг зүй ёсны хэрэг гэж үздэгээс гадна тэд хүч чадлын харилцаан дахь шийтгэл эсвэл хор хохирлоос айх явдалгүй, тодорхой нөхцөл байдалд хэн нэгнийг яагаад дагах ёстой гэсэн ятгалганд автахгүй гэж үздэг. Хууль ёсны дагуу байх нь эрх мэдлийн үндэс суурь юм.

Эдгээр бүх ойлголтууд нь бодит бус гэдгийг санах нь чухал. Бүх л байгууллагуудын хувь ажилтан албан хаагчид нь тохирох хууль дүрэм, бодлого, зааврын дагуу сайн дураараа даган мөрдөж, өөрсдийн дотоод ухамсраараа хийх ёстой зүйлсээ хийдэг эрх мэдлийн төгс харилцаанд хүрэхийг эрмэлздэг.

Эрх мэдлийн төрлүүд

Нийгмийн бүлгүүд эрх мэдлийг хэрхэн бий болгож барьж байдаг вэ. Германы алдарт нийгэм судлаач Макс Вэбэр (1947) эрх мэдлийг гурван гол эх сурвалжаас гаралтай гэж нотолжээ:

Зүй зохистой хууль ёсны эрх мэдэл бол дэс дараалалтай, бодит шударга,хуулиар батлагдсан оновчтой дүрэм журамтай, гэрээ хэлэлцээрийн дагуу бий болсон байдаг. Энэ бол бидний орчин үеийн нийгэм болон цагдаагийн байгууллага мэтийн захиргаадалт дундаас олж болох эрх мэдлийн гол эх үүсвэр юм.

 Гэр бүл, сүм хийд, хуучинсаг нийгэмд түгээмэл байдаг уламжлалт ёсны эрх мэдэл нь нийгэм соёлын ёс заншлыг мушгиж байдаг. Уламжлалт ёсны эрх мэдэлд түүхэн уламжлалаараа овгийн ахлагч, эцэг эх, лам хуврагууд л бусдыг дагуулан итгүүлэх эрх мэдлийг бүрэн эзэмшдэг.

Бусдыг татагч эрх мэдэл нь гарамгай авьяас, баатарлаг зориг, алсын хараа, шашны үзэл бодол болон бусдыг татаж чадах гайхалтай чанаруудаараа хүмүүсийг дагуулж чаддаг хосгүй удирдагч хүнд байдаг. Адольф Гитлерээс эхлээд Махатма Ганди, Мартин Лютер Кинг гээд түүхээс харахад бусдыг татагч удирдагчид сайн, муу аль аль нь байдаг нь илэрхий. Зарим байгууллагууд хувийн зан чанараараа бусдыг уриалан татаж, өөрсдийнхөөэрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрүүлж чаддаг бурхнаас заяасан авьяастай удирдагчидтай байдаг.

Цагдаагийн байгууллага доторх эрх мэдэл

Бараг л хорьдугаар зууны турш шахуу цагдаагийн удирдлагуудын бичвэрийн сэдвүүд нь зүй зохистой хууль ёсны эрх мэдлийн давуу талуудыг гол зарчмаа болгон магтан дуулсан. Жишээлбэл, тухайн цаг үеийнхээ турш цагдаагийн удирдлагын библи гэж үзэж байсан O.W.Wilson-ы Цагдаагийн удирдлага (1950) номонд үүрэг хариуцлагыг нь нарийн тодорхойлсон, шат дараатай зааварлагдсан, нэг хүний шууд хяналтан дор захирагдахаар зааварлагдсан болон бага зэргийн хяналттай зэрэг эрх мэдлүүдийн тодорхой төрлүүд байдаг болохоор удирдагч, менежер, зохион байгуулагч бүр өөрсдийн удирдах эрхийг хүлээн зөвшөөрүүлэхийн тулд бага хэмжээний ч гэсэн шууд хяналтан дороо захиргаадах эрх мэдэлтэй байдаг талаар бичжээ. Эдгээр нь хорьдугаар зууны дунд үеийн мэргэжлийн цагдаагийн хөдөлгөөнд нэвт шингэсэн байдаг.

Гэсэн хэдий ч албан ёсны эрх мэдлийн зүй зохистой хууль ёсны байх хэтийн зорилго нь цагдаагийн байгууллага дахь эрх мэдлийн бусад хүчирхэг эх үүсвэрүүдийг олж харахад оршино. Эрх мэдэл нь албан ба албан бус маш олон замаар илэрдэг. Эрх мэдлийн энэ олон эх үүсвэрүүдийн яалт ч үгүй нэгэн жишээ нь байгууллагын доторхи эрэмбийн тухай ойлголт юм. Хэдийгээр энэхүү ойлголт нь цагдаагаас гадуур бий болсон боловч сүүлийн үед Bowling Green State Их Сургуулийн Профессор William King үүнийг цагдаагийн байгуулагад нэвтрүүлсэн. Үнэндээ цагдаагийн байгууллагад ур чадвар, шагнал урамшуулал, ажилласан жил, нийгэмд эзлэх байр суурь болон эрх мэдлээс үүдсэн таван эрэмбэ байна гэж тэрээр үзсэн. Зөвхөн сүүлийн нэг төрлийг “эрх мэдэл”-н эрэмбэ гэж нэрлэсэн хэдий ч эдгээр таван эрэмбэ нь бүгдээрээ эрх мэдлийн өөр өөр ялгаатай түвшинд яригддаг ба цагдаагийн байгууллагын хүрээнд байгаа хүмүүст нөлөөлдөг.гэж King үздэг.

Ур чадварын эрэмбэ

Байгууллага дахь хүмүүст янз бүрийн өөр өөр чадварын түвшин гэж байдаг. Цаашилбал, ажилчид ерөнхийдөө тэдний дунд хэн хамгийн сайн (магадгүй хамгийн муу) чадвартай вэ гэдгийг мэддэг. Жишээ нь, Bayley and Garofalo (1989) цагдаагийн офицерууудаас, хамгийн чадвартай үе тэнгийнхнийгээ нэрлээч гэж асуухад тэд санал нэгтэйгээр хэдхэн офицеруудыг нэр дэвшүүлжээ. Хэдийгээр илүү чадвартай офицерууд нь албан ёсны илүү эрх мэдэл, албан тушаалгүй байж болох ч бусад офицерууд нь тэдний чадварыг хүндэлж, тэднийг албан ёсны бус эрх мэдлийн илүү түвшинд үзэж байгууллага дотроо нөлөөлүүлдэг.

Шагнал урамшууллын эрэмбэ

Байгууллагад шагнал урамшуулал нь ижил тэгш хуваарилагддаггүй. Зарим хүмүүс илүү цалин, илүү олз ашиг, илүү сайшаал магтаал, илүү шагнал авдаг. Дахин нэг хэлэхэд, албан ёсны зэрэг зиндаанаасаа хамааралгүйгээр байгууллагаас илүү их шагнал урамшуулал авсан хүмүүсийг бусдад, ялангуяа ажлаа хийх зөв арга замыг заах хөтөч эрэлхийлж буй залуу хүмүүст нөлөөлөх нөлөөлөл болон эрх мэдлийн эх үндэс гэж харж болох юм .