нас ба гэмт хэрэг

Хадмал үг

[англ.age and crime ]

Тайлбар

хууль.

Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд болон түүний наслалт хоёрын хоорондын харилцан хамаарал нь криминологийн салбарын нэг судлагдахуун юм. Жишээ нь: 1833 онд Адольф Гүетелет гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн харьцааг үзэхэд, өсвөр насны хүүхдүүд, идэрчүүд эсвэл энэ хоёроос доош насныхан ихэнх хувийг эзлэж байсныг тогтоожээ. Энэхүү насжилт болон гэмт хэргийн харилцан хамаарал түүхийн аль ч үед, газар нутгийн болон гэмт хэргийн ямар ч төрлөөс үл хамааран нийтлэг байв. Хүний нас гэмт хэргийн гаралтад нөлөөлөх байдал нь гэмт хэрэг үүсэхэд холбогдох томоохон хүчин зүйлсийн нэг бөгөөд насжилтын хэмжээ гэмт хэрэг үйлдэхэд нөлөөлөхгүй (Хирсчи болон Готтфредсон 1983 ) гэсэн маргаантай үзэл гарахад хүржээ. Гэсэн хэдий ч түүхийн үес , гэмт хэргүүдийн дотор насжилт болон гэмт хэрэг хоорондын хамаарлын тодорхой төрлүүдийн нэлээд хэдэн хувилбар байдаг байна. Гэсэн хэдий ч түүхэн хугацаанд гэмт хэргийн насны онцлог хэд хэдэн үе илэрсэн байдаг. (жишээ нь оргил нас, голч нас, оргил наснаас буурах үе г.м). Тиймээс хүний насны хэмжээ гэмт хэргийн идэвхижилд огт нөлөөлдөггүй гэсэн нь өрөөсгөл ойлголт болж таарч байна.

FBI-ийн Нэгдсэн Гэмт хэргийн тайлан доторхи жирийн гэмт хэрэгт (жишээ нь, дээрэм, хүчирхийлэл, хулгай) холбогдсон хэрэгтнүүдийн мэдээлэл хүний залуу нас гэмт хэрэгт өртөхөд нөлөөлдөг мөн энэ байдал орчинд үед илүү бэхжиж удаан хугацааг хамарч байгааг илрүүлсэн байна. Өдгөө FBI-ын UCR тайланд бүртгэгдсэн гэмт хэрэгт өртөгсдийн оргил үеийг 25 болон түүнээс доош насныхан эзлэх бөгөөд UCR-т бүртгэгдсэн гэмт хэрэгийн тэн хагаст энэхүү үзүүлэлт өсвөр үеийнхэн рүү буурах хандлагатай байна. Өсвөр насныхан болон насанд хүрэгчдийн гэмт хэргийн талаарх “Үндэсний гэмт хэргийн хохирлын судалгаа” (NCVS) ч мөн адил гэмт хэрэгт залуучууд илүү өртөмтгий байдгыг нотлон харуулжээ. (Rowe and Tittle 1977; Elliott et al. 1983)

Залуучуудын гэмт хэрэгт холбогдох байдлыг тайлбарлах нь

Нийгэм, танин мэдэхүйн болон физиологийн хүчин зүйлсээр өсвөр насныхны хурдацтай нэмэгдэж буй гэмт хэргийн түвшинг тайлбарлаж болно. Өсвөр насныхан насанд хүрэгчдийнх шиг ажил, гэр бүл гэх мэт амьдралын хэвшмэл тогтолцоонд холбоо хамааралгүй амьдардаг. Харин энэ үедээ өсвөр насныхан мөнгө төгрөг, нийгэмд эзлэх байр суурь, эрх мэдэл, бие даасан байдал, бие хүний онцлогийг бий болгох, сексээс үүдэлтэй хүчтэй сэрэл мэдрэмжийг авах, байгалийн адреналин дээд түвшинд хүрэх, хууль бус бодисоос авсан адерналин дээд түвшинд хүрэх мөн ижил төстэй үе тэнгийнхнээсээ хүндэтгэл хүлээх зэрэг маш олон хүчин зүйлсийн шаардлага хэрэгцээнд тулгардаг. (Wilson болон Herrenstein 1985; Steffensmeier 1989). Цаашилбал, насанд хүрээгүй тэдний хараат байдал хууль бус үйл ажиллагаа хийхээс нь хамгаалж байдагч тэдний танин мэдэхүйн хөгжил нь зан авираа хянах болгоомжтой байдлыг хязгаарлаж байдаг. Ингэснээр тэд гэмт хэрэг үйлдэхэд шаардлагатай физиологийн чадамжыг бий болгодог. Үүнээс үзвэл залуучууд зарим нэгэн сахилга батын доголдол гаргах нь тэдэнд энгийн мэт санагдаж хэвийн хөгжлийн үе шатанд явж буй мэт мэдрэгддэг байна.

Тиймээс өсвөр насныхан болон идэр залуу насандаа яваа тэдгээр хүмүүст дараах амьдралын зургаан түвшний чухал өөрчлөлтүүд гардаг байна.

1. Ажил, зээл, согтууруулах ундаа, секс зэрэг хуулийн дагуух материаллаг болон сэтгэл зүйн маш том харилцаанд ордог.

2. Хууль бус боломж бололцооны төрлүүд: Насанд хүрэгчид үүргээ ухамсарласнаар эрсдэл багатай, илүү ашигтай, албан ёсны бүртгэл мэдээлэлд тусгагдах магадлал тун бага (жишээ нь мөрийтэй тоглоом, залилан болон ажилтан хууль бусаар авах г.м) гэмт хэрэг хийх үйлдэх нь ихэсдэг.

3. Нөхөрлөлийн холбоо болон амьдралын хэв маяг: найз нөхөддөө цаг гаргадаг үе нь буурч эсрэг хүйстнээ тэр тусмаа өөрөөсөө ахимаг насны болон бие даасан хүмүүсийг сонирхох хандлагатай болдог.

4. Танин мэдэхүйн болон задлан шинжлэх ур чадвар хөгжиж, амьдрах чин хүсэлтэй болж хувиа хичэээх, ялагдашгүй байдал нэмэгдэж бусдыг илүү ойлгох болж, нийгмийн үнэт зүйлсийг ухамсарлан нийгмийн харилцаа холбоонд илүү тааламжтай хандаж, хүүхэд шиг аашлах буруу зуршлаа олж харан амьдралд илүү бодитоор хандаж эхэлдэг.

5. Хэм хэмжээнээс хэтэрсэн зан байдалд хүртээх хууль ёсны болон нийгмийн зардал нэмэгдэх

6. Насны ангиллын хэм хэмжээ: Нэг талаас бие даасан, хариуцлагатай болох гэсэн хүлээлт нь нөгөө талаас том хүний үүргийг ойлгох гэсэн найдлага хоёр хэм хэмжээнээс ухарсан үүргийг хүлээн зөвшөөрсөн байдалтай хослон тэд насанд хүрэгчдийн статус руу орж эхэлдэг.

Залуу хүмүүс насанд хүрэгчдийн амьдрал руу орох эсвэл орох гэж хүлээж байхдаа ихэнх нь хэвшсэн нийгэмд илүү шаргуу ажиллах, мэдлэгтэй болох гэж илүү суралцах, тусдаа гарах зэргээр нийгэмд нэлээд хүч түрэн орж ирдэг. Ахлах сургуулиа орхих, ажил төрөл хийх, коллежид суралцах, цэрэгт татагдах, гэр бүлтэй болох зэрэг нь бүгдээрээ л албан бус нийгмийн хяналт бөгөөд амьдралын хэьшмэл тогтолцоонд оруулахад чиглэдэг. Түүнчлэн идэр залуучуудын амьдралд гарах ханиа олох, амьдралын хэв маягыг бий болгох зэрэг ерөнхий өөрчлөлтүүд тэдний гэмт хэрэгт холбогдох магадлалыг бууруулдаг байна. Цаашилбал, хууль зөрчсөн албан бус хориг арга хэмжээ өсөн нэмэгдэж байх үед хууль эрх зүйн хориг арга хэмжээ нэлээд их нэмэгдэнэ.

Насжилтын муруй дахь өөрчлөлтүүд

Хэдийгээр нас нэмэгдэхийн хэрээр гэмт хэрэг буурах хандлагатай байдаг ч насжилт болон гэмт хэргийн муруй түвшнүүдэд (оргил нас, дундаж нас, оргил наснаас буурсан үе гэх мэт) хэдэн өөрчлөлт гарч байна. Шулуун байгаа насны муруй дор хаяж нэгдүгээрт залуус хууль ёсны боломж эдлэх мөн том хүний нийгэмд нэвтрэх томоохон ажиллагаанд оролцдог Соёлын болон Түүхэн үес, хоёрдугаарт нас өтлөхийн хэрээр буурах бус хууль бус хэрэг ихсэхэд хүргэдэг гэмт хэргийн төрөл зүйл гэх хоёр тодорхой нөхцөл байдалд холбогдож байдаг.

Соёлын болон Түүхийн ялгаа

Аж үйлдвэржээгүй нийгэмд насанд хүрэгчид нийгэмд эзлэх байрь сууриа олж авах явц харьцангуй хялбар бөгөөд тогтвортой байдаг. Үүнээс арай эрт үеийнхэн орчин үеийн хөгжилт ертөнц дэх өсвөр үеийнхнийг зовоогоод байгаа үүргийн зөрчил болон хоёрдмол байдлаас хол байдаг байв. Залуус нас бие гүйцэж бие даахаасаа өмнө үүрэг хариуцлагаа ухамсарлаж, эдийн засгийн хувьд арай үр бүтээлч болж эхэлдэг. Тиймээс иймэрхүү нийгэмд нас болон гэмт хэргийн хамаарлын графикийн хэмжигдэхүүн бага муруйлттай, шулуун байх нь нэг их гайхаад байх зүйл биш юм. (Steffensmeier, Аллан 2000, Greenberg 1979 үзнэ үү.)

Залуучууд нь фэрм болон ургац хураахад гаршсан, хүүхдүүд нь маш эрт сургуулиасаа гарж өөрсдийн хувь нэмрээ гэр бүлдээ зориулдаг байсан Америкийн Нэгдсэн Улс болон бусад аж үйлдвэржсэн орныхны эрт түүхийн үеүүдэд бүх зүйл ялгаагүй байдаг гэдэг үг үнэн болж таарч байлаа. Харин өнөөдөр өсвөр насныхныг өөр нэгэн соёлын бүлэглэлд хувааж оруулахын оронд хэн нэгэн бие даасан боссын төлөө өчүүхэн жижиг ажлыг хийж түүнээсээ ч таашаал авдаг мөн боломж хайдаг болгож байна. Аж үйлдвэржилт болон аж үйлдвэржилтийн дараах үе зэрэг түүхийн ороо бусгаа үед амьдарч байсан залуу үеийнхэн стресст илүү ихээр нэрвэгддэг байсан бөгөөд сүүлийн жилүүдэд тэр үеийнхний өсвөр насныхан дунд гэмт хэргийн зөрчил их байсан нь тогтоогдсон байна. Орчин үеийн нийгмийн бүтэц аюулгүй өсвөр насны амьдралаас бие даасан насанд хүрэгчдийн амьдрал руу аажуухнаар шилжих нийгмийн процедур хомс тул өсвөр насныхны дунд гэмт хэрэг, зөрчил гарах явдлыг өөхшүүлж байна. (Nettler 1978, 241). Түүхийн өнгөрсөн үеүүдэд гэмт хэрэгт огт холбогддоггүй насжилтын үе байгаагүй нь харамсалтай.

Гэмт хэргийн төрөл

Өсвөр насныхны ихэвчлэн үйлддэг гэмт хэргүүдэд танхайрах, дээрэм, хулгай хийх, галдан шатаах зэрэг гэмт хэргүүд багтана. Хүчин, амиа хорлох гэх мэт хувь хүний гаргаж болох гэмт хэргүүдийг арай насаар илүү буюу дунджаар хорин насны сүүлээр яваа дунд насныхан үйлддэг бол архидан согтуурах, бага насны хүүхдүүд хйих боломжгүй залилан мэхлэх, бусдын эд хөрөнгийг шамшигдуулах, мөрийтэй тоглоом зэрэг өмчийн эсрэг гэмт хэргийг мөн хорин насны сүүлээр яваа эсвэл гуч хүрэх гэж буй дунд насныхан үйлддэг байна. Гучаас дээш насныхан зохиогчийн эрхийг зөрчих, хууль бусаар улсын ил нэвтрэх зэрэг нүдэнд харагдаж гарт баригдахгүй гэмт хэргийг үйлддэг байна.

Харамсалтай нь эдгээр болон бусад ашиг хонжооны гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн насны ангиллын талаар харьцангуй бага мэдээлэлтэй байдаг боловч бусад жижиг сажиг нотолгоонууд тухайн этгээдийг дунд насны буюу түүнээс дээш насны байх магадлалтай гэдгийг харуулж байдаг. Мөн мөнгө хүүлэх, бусдад өндөр хүүтэй мөнгө зээлдүүлэх зэрэг ашиг хонжооны наймаа явагддаг наймааны ертөнцөд гэмт хэргийн муруй шугам нэлээд хожуу оргил үеийг эзэлсэн ч нас өндөрсөх үед илүү удаанаар буурах хандлагатай байдаг гэдгийг нотлох баримт тогтоосон байна.

Нас болон Гэмт хэргийн хамаарал дахь хүйсийн ялгаа

Эрэгтэй, эмэгтэй хүний нас болон гэмт хэргийн харилцан хамаарал ихээхэн ижил төсөөтэй харагддаг. Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн насны ялгаа гэмт хэрэг үйлдэхэд нөлөөлдөг ба эмэгтэй хүн байгалиасаа илүү эрт бие даасан хүн болдог, бэлгийн хэрэгцээн дэх хүйсийн нөлөө, өөрөөсөө насаар ах хамтрагчтай болдог байдлаас нь хамаараад эмэгтэйчүүд гэмт хэргийг арай бага түвшинд үйлддэг байна. Мөн залуу нас болон оргил үеийн насанд гэмт хэргийн тархац аль аль нь хүйсийг хамарсан байдаг.

Гэмт хэргийн нас дуусах нь

Гэмт хэргээс ангижрах явдал нь сайн ажил, эмэгтэй, эрэгтэй хүний хүчтэй харилцаа тогтоох гэх мэт амьдралын хэвшмэл байдлыг бий болгож утга төгс амьдралыг олж авснаар бий болдог байна. Хүмүүсийг гэмт хэргээс холдуулах бусад хүчин зүйлс нь шашин шүтлэг, спорт, хобби болон бусад үйл ажиллагаанууд хамаарна. Энэхүү нийгмийн хэвшсэн амьдрал хөгжих нь гэмт хэрэг үйлдэгчдийн хэд хэдэн удаагийн шүүх хурлаас залхах, үүнээс үүдсэн мөнгөний хямралаас хашрах гэх мэт цөхрөл туйлуудтай холбогддог. Магадгүй зарим нь шоронд удаан хугацааны ял шийтгэл авснаар тэд нийгмээс тусгаарлагдаж дахин гэмт хэрэг үйлдэх гэмт хэргийн амьдрал төгсгөвөр болдог. Эсвэл тэдгээр яллагдагчид нэн ялангуяа урт хугацааны ял авсан хэрэгтнүүд ганцаараа шоронд үхнэ гэсэн айдсаа хөгжүүлдэг. Харин зарим нь нас ахиснаар шоронд өөрсдийн боломж бололцоогоо нээн хөгжүүлж, уур бухимдлаа гээж, согтууруулах ундаанаас гарснаар гэмт хэргийн зөрчил, холбогдлоос ангижирдаг. Гэмт хэрэгт холбогдогч хөгшин насны хэрэгтнүүд ихэнхдээ арилжаа наймааны зах зээлд гэмт хэрэг үйлддэг байх хандлгатай байдаг. Эдгээр хүмүүс нь өөрсдийн гэмт хэргийг нэлээд амжилттай цэцэглүүлж байгаа эсвэл гэр бүлийн болон үндэстэн дамнасан гэмт хэргийн бүлэглэлд бүрэн хамрагдсан байдаг. Тэд үүндээ харилцааны болон бие сэтгэлийн (хийж байгаа зүйлээрээ бахархах г.м) шагнал эдэлдэг эсвэл хууль зөрчсөнийхөө төлөө мөнгөн харамж авж байдаг байна. Эсрэгээр ахимаг насныхан мөнгөний хэрэгцээ, амьдралаа өсгөх шаардлага гардаг учир хэвшмэл амьдрал болон хууль бус амьдралын хооронд эргэж буцан байдаг. Тэдгээр ахимаг настай гэмт хэрэгтнүүд хуулийн дагуу амьдардаг хэвшмэл амьдралд ямар их боломж бололцоо байдгыг олж харах магадлал бага байдаг. Тиймээс энгийн амьдралаар амьдарч яваа хүмүүс амьлралынхаа сүүлийн жилүүдэд гэмт хэрэгт холбогдох магадлал тун бага байдаг байна.