Бүтээвэр зүй, түүний судлах зүйл

Бүтээвэрзүй

Аливаа хэлийг бүрдүүлдэг гол хэрэглэгдэхүүн нь үг болно. Үг ямар ямар хэсгүүдээс бүтэж тэдгээр нь хоорондоо ямар харьцаатай байна вэ? гэдэг нь хэл шинжлэлийн чухал асуудлын нэг хэвээр байгаа юм. Монгол хэлний үгийн бүтцийн үндсэн нэгжийг бүтээвэр гэнэ. Бүтээвэр гэдэг нь хэлний шаталсан тогтолцооны бие даасан төвшний нэгж , үгийн бүтцийн цааш үл задрах хамгийн бага утгат хэсэг ба түүнд үгийн язгуур, залгавар угтвар, оруулбар, дагавар, нөхцөл, хамруулан авч үздэг. Энэхүү бүтээвэр, түүний байрлал, бүтэц, утга үүргийг судлах хэл шинжлэлийн салбар ухааныг бүтээвэр зүй (морфемика) гэнэ. "Мorphemic" гэсэн нэр томьёог нийтээр хүлээн зөвшөөрдөггүй бөгөөд 1970-аад оны эхээр өргөн хэрэглэгддэг байсан байна. Бүтээвэр судлал нь хэлний агуулгын талын хамгийн бага доод түвшин боловч үндсэн нэгж болох бүтээвэр нь монгол хэлний үндсэн ба завсрын түвшний шаталсан тогтолцоон дотор дотогшоо ба гадагшаа, дотоод ба гадаад харьцаатай байна. Бүтээвэр нь дотогшоо буюу дотоод харьцаандаа авиа судлал ба бүтээвэр судлалын завсрын түвшин болох сэлгэвэр судлалын үндсэн нэгж сэлгэвэр, авиа судлалын үндсэн нэгж авиалбартай холбогдоно. Бүтээвэр нь гадагшаа буюу гадаад харьцаандаа бүтээвэр судлал ба үг судлалын завсрын түвшин болох үг бүтэх ёсны үндсэн нэгжээр дамжин үг судлалын үндсэн нэгж үг буюу үглэвэртэй холбогдоно.

Судлагдахуун

Үгийн бүтэц,бүтээврийн ангилал, үг бүтэх ёс, үг бүтэх арга, язгуур залгавар, үгсийн аймаг, бүтээврийн ангилал, бүтээврийн утга

Бүтээвэр ба үгийн ялгаа

1. Бүтээвэр нь үг бүтээх хувилах үүрэгтэй, зөвхөн үгийн бүтцэд тохиолдох нэгж, үг нь нэрлэх үүрэгтэй нэгж юм. 2. Бүтээвэр нь цаашид утгат хэсэг болж задрахгүй, хэрэв задарвал бие даасан утгагүй, үе авиалбар болж задардаг бол үг нь цаашид утгат хэсэг буюу бүтээвэр болж задарна. 3. Бүтээвэр нь үгийн сангийн юм уу эсвэл хэлзүйн утгатай байдаг бол, үг нь үгийн сан- хэлзүйн утгын нэгдэл мөн. Үгийн утга нь бодитой тодорхой тул өгүүлбэрт бие дааж хэрэглэгдэнэ. Бүтээврийн утга нь хийсвэл ерөнхий тул өгүүлбэрт бие дааж хэзээ ч хэрэглэгдэхгүй. 4. Бүтээвэр үг хоёр нь заримдаа гадаад хэлбэрээрээ тохирох боловч тохиолдох байр, утга, үүрэг зэрэг мөн чанарыг ялгаатай. Эндээс үзвэл бүтээвэр гэдэг нь үг ба үгийн хэлбэр (хэлзүйн үг)бүтээх үүрэгтэй цааш утгат хэсэг болж үл задрах хэлний агуулгын хамгийн бага нэгж юм.

Бүтээвэр ба авиалбарын ялгаа

1. Авиалбар нь бие даасан утгагүй учир дохионы үүрэг гүйцэтгэж чадахгүй, зөвхөн дохионы тэмдэг болж, хэдний тогтолцоонд хүртэгдэх (хэлэгдэх, сонсогдох), бүтээврийн утга ялгах үүрэгтэй. Харин бүтээвэр нь утгатай учраас юм үзэгдэл, чанар хөдөлгөөний болон тэдгээрийн хоорондох төрөл бүрийн харьцааны хамгийн энгийн дохио болж, хэлний тогтолцоонд үг бүтээх, үг хувилгах үүрэг гүйцэтгэдэг үгийн бүтцийн нэгж болно. 2. Авиалбар бүтээвэр хоёр нь заримдаа гадаад хэлбэрээрээ тохирох боловч хэлний тогтолцоонд гүйцэтгэх үүрэг, мөн чанараараа ялгаатай юм. Жишээлбэр, уу (урт эгшиг авиалбар), уу-(үйл язгуур, -уу (үйлээс тэмдэг нэр бүтээх дагавар) зэрэг авиалбар ба бүтээвэр нь гадаад хэлбэрээрээ тохирох боловч мөн чанар үүргээрээ бие биеэсээ ялгарна.