Бусдын эрхэнд үйлдэх буюу үйлдэгдэх хэв: /-гд, -д, -т/

Wiktionary-с

Тодорхойлолт[засварлах]

Тухайн үйлийг гүйцэтгэх идэвхтэй, идэвхгүй хоёр эзний харьцаа заах хэвийг үйлдэгдэх хэв гэнэ.

Онцлог[засварлах]

  • Үйлдэгдэх хэвийн нөхцөл нь –гд, -д, -т гэсэн гурван хувилбартай.
  • Зөвхөн тусах үйл үгэнд залгах бөгөөд ингэснээр уг тусах үйл үг нь эс тусах үйл үг болж хувирна. Энэ нь өгүүлбэрийн судлалын түвшинд өгүүлэмжийн онцолбор гишүүнийг ялган илрүүлэх нэгэн зүйл тэмдэг болсноор өгүүлбэр хувиргах нэг арга болдог байна.

Жишээ нь: Бат Доржийг хожив- Батад Дорж хожигдов.

  • Энэ хэвийн нөхцөлийг эс тусах үйл үгэнд залгасан байна.

Жишээ нь: Авт-автагд-, яв-явагд-, эл-элэгд-, хоцор-хоцрогд-, тус-тусагд-, хор-хорогд-

  • Уг хэвийн нөхцөлийг тусах үйл үгэнл залгахад тусах шинж нь хэвээрээ байна.

Жишээ нь: Мэд-мэдэгд-

  • Энэ хэвийн нөхцөлөөр хэлбэржсэн өвөрмөц бүтэц бүхий үг байдаг байна.

Жишээ нь:

  1. Амт-амтагд-/амт- амтал-амтлагд-амт\л\агд-/,
  2. Гачи-гачигд-/гац-гачигд-/ гэх мэт
  • Хүрээлэн буй орчин, бодит байдлын юм, үзэгдэл хүний ухамсарт аяндаа өртөж, хүмүүс тэр байдлыг ерийн хүлээн авах шинжийг энэхүү хэвийн нөхцөлөөр илэрхийлэх нь бий.

Жишээ нь: Харагдах, сонсогдох, амтагдах, үнэртэх, хүртэгдэх гэх мэтийн хүний танин мэдэхүйн таван мэдрэхүй, хүслийн таван эрхтэнд өртөх зүйлийг илэрхийлсэн мэдрэхүйн үйл үг үүнд орно. /Ц.Хайдав/

  • Шинжлэх ухааны найруулгын зохиолд зохиогчоос үзэл бодлоо даруухан зөөлрүүлж илэрхийлэхэд энэ хэвийг хэрэглэх нь зохимжтой. Монгол алтан хундага бол зүрхний гажиг, цус хямрах өвчинд гоц сайн үйлчилгээтэй болох нь нотлогдлоо.

–гд нөхцөлийн хойно дагавар орсон нь:[засварлах]

  • -л: хаягдал, гологдол, үлдэгдэл, өгөгдөл, түлэгдэл
  • -хуун2: мэдэгдэхүүн, хэлэгдэхүүн, тусагдахуун, бүтээгдэхүүн
  • -аахай4: нуугдаахай
  • -мал4: нуугдмал, хаагдмал, солигдмол
  • -вч: нуугдавч
  • -гч: үзэгдэгч, мэдэгдэгч
  • -м: бодогдом, нуугдамхай, мартагдамхай, бодогдомтгой, түлэгдэмтгий
  • -мал4: нуугдмал, халагдмал, шилэгдмэл
  • -аадах4: харагдаадах, үзэгдээдэх, мэдэгдээдэх
  • -схий: харагдасхий, үзэгдэсхий
  • -шгүй2: харагдашгүй, баригдашгүй, мэдэгдэшгүй, бодогдошгүй гэх мэт

–д нөхцөлийн хойно дагавар орсон нь:[засварлах]

  • -гч: дийлдэгч, олдогч,
  • -вар4: олдвор
  • -ц: олдоц
  • -м: олдом, дийлдэм
  • -мал4: олдмол
  • -шгүй: олдошгүй, дийлдэшгүй
  • -схий4: дийлдэсхий
  • -аадах4: дийлдээдэх гэх мэт

–т нөхцөлийн хойно дагавар орсон нь:[засварлах]

  • -лт: хуурталт, авталт, хүртэлт
  • -нхай2: хууртанхай
  • -ц: хүртэц
  • -мж: хүртэмж
  • -хуй2: хүртэхүй
  • -вар4: хүртвэр
  • -гч: автагч, хүртэгч
  • -м: автам, хууртам, хүртэм, хууртамхай, хууртамтгай
  • -аадах4: хүртээдэх
  • -нга4: хууртанга
  • -шгүй: авташгүй, хүртэшгүй гэх мэт

[1]

  1. Ю.Мөнх-Амгалан, Кан Шин “Орчин цагийн монгол хэлний бүтээвэр судлал”, Улаанбаатар 2014