Бусдаар үйлдүүлэх буюу үйлдүүлэх хэв: /-уул,-үүл, -лга,-лгэ,-лго,-лгө, -га,-гэ,-го,-гө, -аа,-ээ,-оо,-өө/

тодорхойлолт

Тухайн үйлийг биечлэн гүйцэтгэгч буюу зарим тохиолдолд эдлэгч нь өөр нэг эзний шууд нөлөөгөөр уг үйлийг хэрэгжүүлэхийг зааж, өгүүлбэрийн бүрэлдэхүүнд учир зүйн үүднээс үйлийн эзэн болж байгаа үгсийн хэлзүйн хэлбэржилтийг тогтоох үндсэн үүрэгтэй үйл үгийн хэлзүйн хэлбэржилт юм.

онцлог

1.Тухайн нөхцөлүүд нь байр, хэрэглээгээрээ ялгардаг байна.

Үүнд:

1. –уул² хувилбарыг тусах ба эс тусах үйл үгийн үндсэнд залгана. Жишээ нь: хар-харуул, ол-олуул, үз-үзүүл, хэвт-хэвтүүл, хөгж-хөгжүүл гэх мэт
2. –лга⁴ хувилбарыг тусах ба эс тусах үйл үгийн үндсэнд залгана. Жишээ нь: суу-суулга, ой-ойлго, нээ-нээлгэ, хөө-хөөлгө гэх мэт
3. –га⁴ хувилбарыг эс тусах үйл үгийн үндсэнд залгана гэж үздэг. Жишээ нь: гар-гарга-, нор-норго-, хөдөл-хөдөлгө- гэх мэт. Гэхдээ шал-шалга-, сур-сурга-, тул-тулга-, ол-олго-, өмс-өмсгө, сонс-сонсго- гэх мэт тусах үйл үгэнд бас залгадаг.
4. –аа⁴ хувилбарыг эс тусах үйл үгийн үндсэнд залгана гэж үздэг. Жишээ нь: буц-буцаа-, тогт-тогтоо-, бэлч-бэлчээ- гэх мэт. Гэхдээ бас агс-, байц-, гүйц-, шавхар-, хях-, ялгал-, тох-, ялзал-, горьд-, агс- гэх мэт тусах үйл үгэнд залгадаг байна.

2.Хэвийн нөхцөлийн араас үг бүтээх дагавар орж шинэ дохио үүсгэх болсон нь. Үйлдүүлэх хэвийн нөхцөлийн хойно үг бүтээх дагавар дараах байдлаар орж болно.

–уул2 нөхцөлийн хойно дагавар орсон нь:

• -л: харьцуулал, эсрэгцүүлэл, зэрэгцүүлэл, мэдүүлэл, сэдүүлэл
• -лага4: байгууллага, явууллага
• -лт: байгуулалт, борлуулалт, нийлүүлэлт, үзүүлэлт
• -га4: танилцуулга, цуглуулга
• -бар4: үзүүлбэр
• -мж: эргэцүүлэмж, байгууламж
• -гч: байгуулагч, ухуулагч, үзүүлэгч, харьцуулагч
• -мтгай: явууламтгай, хэлүүлэмтгий
• -га4: явуулга, орчуулга
• -г: мэдүүлэг, хэлэлцүүлэг, хөрвүүлэг
• -шгүй: явуулшгүй, идүүлшгүй, харьцуулшгүй
• -аадах4: явуулаадах, хэлүүлээдэх, олуулаадах, өгүүлээдэх
• -схий: явуулсхий, шогшуулсхий, хатируулсхий, давхиулсхий гэх мэт.

–лга4 нөхцөлийн хойно дагавар орсон нь:

• -лт: суулгалт, буулгалт, ойлголт
• -ц: суулгац, ойлгоц
• -мж: ойлгомж
• -хуун2: ойлгохуун
• -м: хийлгэм, гүйлгэм, үргээлгэм
• -аа4: гүйлгээ
• -мал4: гүйлгэмэл
• -шгүй: таалгашгүй, ойлгошгүй, хийлгэшгүй
• -аадах4: суулгаадах, буулгаадах, хийлгээдэх, нүүлгээдэх
• -на4: гүйлгэнэ гэх мэт

–га4 нөхцөлийн хойно дагавар орсон нь:

• -л: тусгал, бэлдгэл-бэлтгэл
• -лга4: гаргалга.
• -лт: сургалт, хүргэлт, тулгалт, гаргалт.
• -аа4: сөргөө, хөдөлгөөн
• -уур2: хурдасгуур, хөдөлгүүр, хөргүүр, өсгүүр
• -аач4: сургаач
• -ц: гаргац, тусгац
• -хуй2: сургахуй
• -вар4: тусгавар, дуусгавар
• -мж: сургамж
• -лан4: баясгалан, өлсгөлөн
• -гч: хөргөгч, сургагч, хүргэгч
• -ууль2: сургууль
• -аал4: сургаал
• -м: гаргам, дасгам, баясгам
• -нгуй2: буруутгангуй, зөвтгөнгүй, шийтгэнгүй
• -мал4: сэлгэмэл, үүсгэмэл
• -шгүй: сэргэшгүй, гаргашгүй, зөвтгөшгүй шийтгэшгүй
• -луун2: хангалуун, исгэлүүн,өсгөлүүн
• -р: тулгар, бэлчээр
• -аадах4: гаргаадах,тулгаадах, нисгээдэх, тусгаадах
• -схий: тулгасхий, хөдөлгөсхий гэх мэт

–аа4 нөхцөлийн хойно дагавар орсон нь:

• -л: хүртээл түгээл бүтээл
• -лга4: унтраалга
• -лаг4: бүтээлэг
• -лт: түгээлт, хураалт
• -уур2: хураагуур, халаагуур, түгээгүүр
• -вар4: бүтээвэр
• -ц: бүтээц
• -мж: хураамж, багтаамж, бүтээмж, хүртээмж
• -мал4: хатаамал, царцаамал, агшаамал, зохиомол, түгээмэл
• -вч: сэхээвч
• -гч: тогтоогч, түгээгч, бүтээгч
• -м: мохоом, сэдрээм, согтоом, эцээм, зовоом, сэрээм
• -нгуй2: хураангуй
• -шгүй: мохоошгүй, хяцаашгүй, үргээшгүй, гэмтээшгүй, асаашгүй
• -аадах4: буцаагаадах, хураагаадах, хөдөлгөөдөх
• -схий: тараасхий, хүлээсхий, тогтоосхий, ухраасхий гэх мэт

3.Эдгээр дөрвөн хувилбар нь өөр хоорондоо давхарлан орох өвөрмөц онцлогтой бөгөөд үүнийг үйлдүүлэх хэвийн 2 шат /П.Бямбасан, Ц.Өнөрбаян/, үйлдүүлэх хэвийн 2 шат, үйлдүүлэх хэвийн хоёрдугаар шат, нийлмэт үйлдүүлэх хэв /Д.Отгонсүрэн, М.Базаррагчаа/ хэмээн үзсэн.

Үйлдүүлэх хэвийн хоёр нөхцөл давхарласан буюу гурван нөхцөл дараалан орсон дараах тохиолдол байж болох ажээ.

Үүнд: 

• –уул2+-га4+-уул2
• –аа4+лга4+-уул2
• –га4+-аа4+-лга4

4.Эс тусах үйл үгээс үүссэн үйлдүүлэх хэвд байгаа үйл үгээс шалтгаалж өгүүлбэрийн бүрэлдэхүүнд байх үгс нь уг үйлийг сэдэн санаачлагч эзнийг заасан нэр үг, уул үйлийг жинхэнэ биечлэн үйлдэгч буюу эдлэгч эзнийг заасан нэр үг байна. Энэ хоёрын үйлийг сэдэгч эзэн нь нэрлэхийн тийн ялгалаар хэлбэржин тэр өгүүлбэртээ өгүүлэгдэхүүн болно. Үйлийг жинхэнэ биечлэн гүйцэтгэгч эзэн субъект нь заахын тийн ялгалаар хэлбэржин тухайн үйлэнд шууд өртөх зүйл /шууд тусагдахуун/ болно.

“Яруу алдарт эх орноо Ялалтаас ялалтанд дэвшүүлэхдээ Ялгуулсан тугаа мандуулж Ямарт бид морьтойгоо явсан /Д.Тарва/ гэх мэт”

5.Тусах үйл үгээс үүссэн үйлдүүлэх хэвд байгаа үйл үгээс шалтгаалж өгүүлбэрийн бүрэлдэхүүнд байх үйлийг биечлэн гүйцэтгэх эзнийг заасан үг нь... уг зүйлийг гүйцэтгэх эзэнд нь зориулсан утгатай байвал голдуу өгөх оршихийн тийн ялгалаар, уг үйлийг хэнээр юугаар үйлдүүлэхэд санаагаа төвлөрүүлсэн бол үйлдэхийн тийн ялгалаар хэлбэржинэ.

Эмч өвчтөнд эм уулгав. Эмч өвчтөнөөр гимнастик хийлгэв. Анчид нохойдоо сайн хоол идүүлнэ. Анчид нохойгоор гахай бариулна гэх мэт

6.Монгол хэлний аль нэг үгэнд хэвийн хоёр, заримдаа гурван нөхцөлийн аль алиныг нь залгасан тохиолдол байна.

Сэргэ-сэрээ-сэрүүл-, өнгөрөө-өнгөргө- гэх мэт

д/д	нөхцөл	-уул2	-лга2	-га4	-аа4	Жишээ
1	-уул2	+	-	+	-	Ургуулуул-, эргүүлүүл-, зөөлрүүлүүл-
2	-лга2	+	-	-	-	Суулгуул-, түүлгүүл-
3	-га4	+	-	-	+	Гаргуул-, хүргүүл-, унагаа-, сэргээ-
4	-аа4	-	+	-	-	Хатаалга-, тогтоолго-