язгуур бүтээвэр

Тодорхойлолт

Үгийн бүтцийн эхэнд байрлаж, үгийн сангийн гол ерөнхий утгыг хадгалан, утгат хэсэг болж үл задрах, үгийн бүтцийн эхэнд тохиолдох үндсэн бүтээврийг язгуур гэнэ.

Онцлог шинж

• Үгийн бүтцийн эхэнд байна. Иймээс бүтцэд нь заавал эгшиг авиа оролцох бөгөөд түүн дээр нь өргөлт ноогдож хойш тохиолдох залгавар бүтээврийнхээ эгшгийг зохицуулдаг байна.
• Хойш тохиолдох залгавар бүтээврийнхээ эгшгийг зохицуулах.
• Язгуур бүтээвэр нь үгээс цөөн, залгавраас олон байна.
• Монгол хэлний язгуур бүтээвэр нь цөөн хувилбартай. Энэ нь залгамал хэлний онцлог юм. Учир нь залгавраасаа шалтгаалж язгуурын авианы

бүтэц бараг хувьсдаггүй. язгуур, залгаврыг зааг тодорхой байдаг.

• Нэг язгуурт хэд хэдэн үг бүтээх дагавар залгаж төрөл үг үүсгэх ба хэд хэдэн өөр язгуурт нэг үг бүтээх дагавар залгаж үг бүтээнэ.
• Үгийн бүтцэд язгуур нь зайлшгүй байх үндсэн бүтээвэр учраас тэг хувилбараар илэрдэггүй. Заавал ил бодтой авиагаар илэрдэг онцлогтой.
• Монгол үгийн язгуур хэлний хэрэгцээнд биеэ дааж язгуур байдлаараа хаа ч тохиолдохгүй, үгзүйн түвшинд үг үндсийн алинтай ч таарахгүй.

Үүрэг

Язгуур нь төрөл үг үүсгэх, шинэ үг бүтээх ба үндсэн үүрэг нь үг бүтэх үндэс суурь болдог шинж юм.

Ангилал

1. Монгол хэлний язгуур бүтээврийг утга, байрлал дээр нь тулгуурлаж идэвхтэй, идэвхгүй гэж 2 ангилдаг.

• Идэвхтэй язгуур - Үг бүтээх ба үндэс үүсгэх дагаврын өмнө тохиолдох гадаад хэлбэрээрээ үүсмэл биш үг, үндэстэй тохирох язгуурыг идэвхтэй язгуур гэнэ. Жишээлбэл: үз-гэсэн язгуур үзлэг гэсэн үгэнд -лэг дагаврын өмнө, үзлээ гэсэн хэлзүйн үгэнд үндэс үүсгэх тэг дагаврын өмнө, мод- гэсэн язгуур модчин-гэсэн үгэнд-чин дагаврын өмнө, модыг, модны гэсэн хэлзүйн хоёр үгэнд үндэс үүсгэх тэг ба -н дагаврын өмнө тус тус тохиолдож байна.
• Идэвхгүй язгуур - Үгийн бүтцэд зөвхөн үг бүтээх дагаврын өмнө тохиолдох язгуурыг идэвхгүй язгуур гэнэ. Жишээлбэл: хагал, цоор, сийч, гэдий, сарталз, арзасхий, түгш, хангина, шуугь, палхий, бархир гэх мэт үгийн бүтцэд хага-, цоо-, сий-, сарт-, сэгс-, арз-, түг-, хан-, шуу-, пал-, бар- гэх мэт идэвхгүй язгуур тохиолдож байна.

2. Түүхэн бүтэц, утга үүргийг харгалзан амьд, мөхсөн гэж 2 ангилдаг.

• Мөхсөн- Түүхэн тодорхой нэг үеэс бие даасан утгатай, үг бүтээх, үг хувилгах үүрэгтэй байснаа утга, үүргээ алдаж бусад бүтээвэртэйгээ нэгдэн нэг бүтээвэр болсон тохиолдолд мөхсөн язгуур, залгавар гэж үзнэ.
• Амьд- Амьд бүтээвэр гэдэг нь хэлний хөгжлийн тодорхой нэг үед бие даасан утга үүргээ хадгалж байгаа бүтээвэр юм.