цай

Монголоор

Үгийн гарал

хят. 茶 chá

Үгийн дуудлага

[ʦai]

Үндэсний бичиг

ᠴ‍ᠠ‍᠊ᠢ

(чаи)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

нэр.

1. урга. Урт зууван навчтай, анхилам сайхан цагаан цэцэгтэй, навчийг нь идээшүүлж, унд болгодог нэг зүйлийн бут мод;
2. Тус модны боловсруулан хэвлэсэн, савласан навч;
3. Цайны модны навчийг идээшүүлсэн унд
4. хуучир. ХVII-ХVIII зууны үеийн мөнгийг орлож байсан нэгж

Нийлмэл үг

цай амтлах - цайнд давс хужир, сүү хийж удтал самрах

цай аягалах - цай аяганд хийх

цай барих - а.ахмад хүмүүс, зочин гийчинд цай өгөхийн хүндэтгэл; б.цай зооглох

цай залах - цайны шаарыг ариун идээ хэмээн хүндэлж, гэрээс баруун зүгт асгах

цай идээшүүлэх - идээг нь буутал чанаж, амт өнгө нь таарах

цай өргөх - чанасан цайны дээжээр цацал өргөх, цөгцөнд хийж, тахил тавих

цай самрах - цайг сүлж шанага мэтээр утган дээрээс асгах

цай сүлэх - цайнд сүү хийж самрах

цай уулгах - айлчин гийчнийг урьж, цай өгөх

цай үйх - цай чанах гэж байгаа тогоотой усанд нүдсэн цай орхих

цай чанах - цай буцалгах

цай хийх - а.цай чанах; б.цай аягалах; в.цай үйлдвэрлэх

цай хийцлэх - шар тос, зөөхий, гурил, будаа хуурмаглан, арвайн гурил орхиж цайг амтлах

цайны газар - цай хоол идэж уухад зориулсан газар

цайны дээж - чанасан цайны охь; цайны дээжийг эхлээд бурхан тэнгэртээ өргөж, дараа нь бурхандаа, дараа нь гэрийн эзэн, зочинд аягална

цайны дээл - гоёлын дээл

цайны зориг - цайны дээж

цайны идээ - хуурай цай, цайны ханд шим

цайны мод - а.цайны навч ургадаг мод; б.цайны шилбэ

цайны таарцаг - цай хийж агуулах, уут сав

цайны халбага - цай уухад хэрэглэх жижиг халбага

цайны шаазан - цай уухад зориулагдсан шаазан аяга

цайны шилбэ - цайны навчны бариул

байхуу цай - байхуу ургамлаар хийсэн нэгэн зүйл цай, хурган цай

уулын цай/өвсөн цай урга. - зэрлэг ургадаг, цайны өвс ургамал

сүүтэй цай - сүүгээр сүлсэн цай

хар цай - сүүгүй цай

хатуу цай - шахмал цай

хийцтэй цай - хийцэлсэн цай

хоосон цай уух - идэх юмгүй дан цай уух

хээрийн цай - а.уулын цай; б.аян замын цай

цай цүй - идээ унд

сул цай - найман зуу хүрэхгүй шар цай

сэвэг цай - найман зуун шар цай

хөл цай - ХII-ХХ зууны эхэн хүртэл, халхын зарим нутагт аливаа алба ногдуулахдаа хонь нэг бүрд нэг шар цай, адуу үхэр тус бүрд дөрвөөс зургаан шар цай, тэмээ бүрд зургаагаас найман шар цай оноож байсныг хэлж байжээ

чулуун цай - булан цай, нэг чулуун цай гучин шар цайтай тэнцэнэ; хатуу цай

шар цай - шахмал ногоон цайг найм хуваасны нэг буюу цаасанд боосон задгай цай, ийм арван шар цай нэг тэмээ, найман шар цай нэжгээд үхэр, адуу; 2 цай нэг хоньтой тэнцэж байжээ

цай цэцэг урга. - Азийн халуун бүсэд ургадаг, цайтан овгийн төрлийн, мөнх ногоон мод, сөөг нь ная шахам зүйлтэй, цамхаг, тасалгаа, ил хөрсөнд тариалдаг

цайны сөөг урга. - халуун, дулаан оронд тарималжсан мөнх ногоон сөөг

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

цай нэр. цайны, цайнд, цайнаас

Хоршоо үг

• цай будаа - унд болон идэх зүйл
• цай зоог - унд хоол
• цай зууш - унд болон хөнгөн маягийн хоол
• цай унд - унд хоол
• цай шөл - унд хоол
• идээ цай - тавгийн идээ, унд цай
• унд цай - хөнгөн маягийн хоол, унд
• үнэ цай - юмны өртөг зардал
• үнэтэй цайтай - үнэ ихтэй, маш их үнэд хүрэх

Этгээд үг

ААГ н. а.цай(“Аагтай цай” хэмээхийг хураасан)

• Боломж олдвол хэдүүлээ ааг чанаж ууцгаая.
• Бид ядарч байгаа учир хянагчийн нүд хариулж байгаад ааг чанаж ууцгаая.

БААВАР н. а.өтгөн хар цай

• Хааяа баавар уувал бие амраад сайхан шүү. –Тийм ээ.
• Чи баавар уух дуртай юм аа.

БОРГИО н. хар цай(нэгэн зүйл пивоны өнгөтэй жишсэн)

• За нэг боргио уух уу? –За тэгье.
• Чи жүүс уух уу? –Би жүүс уухгүй, боргио ууя.

ХАЛУУН ХАР н. хар цай

• Халуун хар байна. Уух уу? –Баярлалаа. Зүгээр.
• Даарсан үед халуун хар уух зүгээр байдаг юм.

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

цай буудах - айлын цай чанаж байхад нь тааруулж очих

цай ч үгүй, царай ч үгүй - зочинд нөхөрсөг бус хандах байдал

цай буудах - (хар яриа) айлын цай чанаж байхад нь тааруулж очих~Хамгаас түрүүнд тооноор нь утаа гарсан айлын цайг үргэлж бууддагийг хавь ойрын айлууд нь цөм мэддэг билээ (Ч.Лодойдамба, Малгайтай чоно).

цай буцалгах/буцлах зуур - богино хугацаанд~Үүнийг бид цай буцалгах зуур л хийгээд дуусчихна.

цай давстайгаа ноцолдох - гэр зуурын ажил буюу гал тогооны ажлаа хийх гэсэн хэллэг~Гал тогооны өрөөнд Ханд хөгшин насан туршийнхаа хийж оролдож явсан уур нүдүүр цай давстайгаа ноцолдож эхлэв (Д.Гармаа, Халуун амьсгал).

цай нь буцалж, цаг нь тулах - нүглийн сав нь дүүрч, мөхөл нь болох гэсэн хэллэг~Тэрслүү баян Авдуул цай нь буцалж, цаг нь тулснаа мэдэж харанхуй шөнө хил гэтлэхээр хойш дутаав (Сурталт, Наншин уулын мөнх нарс).

цайтай царайтай - гэртээ өөд, зочинсог~Монголчууд явуулын хүнд царай алдсан газар гэж хошуу нутгаа хэлүүлэхгүй, харин тэр хошууныхан цайтай царайтай гэж магтуулж байхыг хичээдэг (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

↑ аяга цайн дээр

↑ аягатай цайгаа даахгүй

↑ аягатай цай руугаа шороо хийх

↑ бүлээн цайндаа зангирч, бүлхтэй махандаа хахах

↑ хүйтэн цай, зайдан морь

Хэвшмэл хэлц

Архи ууж айл тойрч

Цай ууж цаг барах

Архи ууж айл тойрч

Цай балгаж цаг нөгцөөх

Зочин нь явбал

Цай нь хөрнө

Хоол хороож хоног өнгөрөөх

Цай хороож цаг нөгцөөх

Хүнийг гай ч дууддаг

Цай ч дууддаг

Цаас хэдий нимгэн боловч бичгийн хуудас

Цай хэдий шингэн боловч идээний дээж

Цаг нь болоход

Цай нь буцлах

Цай мах наашаа

Цан хэнгэрэг цаашаа

Дунд байр наашаа

Дун бүрээ цаашаа

Цай нь цийлгэр

Царай нь хүрлэгэр

Цай сайхан бол шээх нь олон

Царай сайхан бол төрөх нь олон

Цай самрах тутам амт ордог

Цаг өнгөрөх тутам үнэ ордог

Цай ууж

цаг нөгчөөж

Хоол идэж

хоног өнгөрөөх

Цай уусан хүн будаа иднэ

Цэцэг түүсэн хүн нүүр угаана

Цай хийсэн санагдахгүй

Муу хийсэн мартагдахгүй

Цай ч үгүй

Царай ч үгүй

Цай чанасан айлд сахлаа авах

Муу санасан айлд хумсаа авах

Цай чанахад чавганц сайн

Цавуу чанахад мужаан сайн

Цай чанахад чавганц сайн

Чавга түүхэд хүүхэд сайн

Цай шингэн гэж бурхан голохгүй

Цаас нимгэн гэж хаан голохгүй

Алтайар

цай